معنی تدبر در قرآن:
به معنی فهم اندک اندک الفاظ می‌باشد در واقع تفکر کردن در مورد راهنمائی‌ای که هدف آیه باشد همراه با فرو رفتن در عمق معنی آن. همان گمشده‌ای که معنا بدون آن کامل نمی‌شود؛ مانند فرامین و گوشزدهائی که چیزی به جز لفظ نبوده ولی قلب از آن بهره برده بطوری که در مقابل پندهایش خشوع کرده و در مقابل اوامرش خضوع کرده و از آن‌ها عبرت می‌گیرد [۹].
طبری/درباره این کلام الله که فرموده است: ﴿كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ مُبَٰرَكٞ لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِۦ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ٢٩﴾[ص: ٢٩] ترجمه: «کتابی است خجسته که بر تو فرو فرستاده‌ایم تا در آیه‌هایش تدبر کنند و تا خردمندان پند گیرند»، گفته است: «تا در حجت‌های الله که در آن وجود دارد و قوانینی که الله وضع کرده است تدبر کنند و در نتیجه از آن پند گرفته و به آن عمل کنند» [۱۰].
ابوبکر بن طاهر گفته است: «در ظرافت‌های گفتاری آن تدبر کن و خودت را به برپادشتن احکام آن تحریک کن و فهم معانی آن را در قلبت جای بده و از دانا شدن به آن مسرور شو» [۱۱].
هروی/نیز گفته است: «تذکر گرفتن بر سه چیز استوار است: سود بردن از پند و بصیرت پیدا کردن با عبرت گرفتن و کامیاب شدن به ما حصل آنچه فکر کسب کرده است» [۱۲].
و از کلام علماء در معنی تدبر این استنباط می‌شود که: تدبر در قرآن شامل امور ذیل می‌باشد:
- فهمیدن معنای کلمات و آنچه که می‌خواهد برساند.
- درنگ کردن در راهنمائی آیه و یا آیات با توجه به سیاق آیه و آنچه که بر آن دلالت داشته و یا در مسائلی که ترکیب جملات می‌خواهد آن را برساند.
- عبرت گرفتن به شکلی عاقلانه از برهان‌هائی که در آن وجود داشته و قلب توسط بشارت دادن و ترساندن آن‌ها به حرکت می‌افتد.
- خضوع کردن در مقابل اوامر آن و یقین داشتن به اخبار آن.
[۹] تفسیر ابن کثیر، ۱/۵۰۱؛ و التبیان فی أقسام القرآن از ابن قیم، ص ۱۴۵؛ تیسیر الکریم الرحمن از سعدی، ص ۱۵، و سوره‌ی غافر، تفسیر آیه ۷، ص ۷۳۳؛ و القواعد الحسان لتفسیر القرآن له: القاعدة(۱۱)، ص ۲۸. [۱۰] جامع البیان فی تأویل القرآن، ۲۳/۱۵۳. [۱۱] الجامع لأحکام القرآن، ۱۹/۳۸. [۱۲] مدارج السالکین، ۱/۴۴۴-۴۴۹.