نمازهای سنت در احادیث صحیح نبوی

راتبۀ نماز صبح:

مسائل مربوط به این راتبه به شرح زیر است:

۱- حکم آن؛

۲- کیفیت و فضیلت آن؛

۳- تخفیف آن؛

۴- آنچه در آن خوانده می‌شود؛

۵- به پهلو خوابیدن بعد از آن؛

۶- کسی که این سنت از او فوت شود.

تفصیل این مسائل این ‌گونه است:

۱- حکم آن

راتبۀ نماز صبح از جمله مؤکدترین نمازهای سنت راتبه است، که پیامبر جبر آن مداومت داشتند و آن را در حضر و سفر ترک نمی‌کردند.

از پیامبر جدلیل صحیحی بر وجوب آن نیست [۱۶].

دلیل خواندن دو رکعت نماز سنت صبح در سفر توسط پیامبر جحدیثی است که از ابومریمسثابت می‌باشد؛ که می‌گوید: «در سفری همراه پیامبر جبودیم و شبانگاه شروع به حرکت کردیم، وقتی که نزدیک صبح شد پیامبر جپایین آمدند، پس خوابیدند و مردم نیز خوابیدند. و بیدار نشدیم مگر اینکه خورشید بر ما طلوع کرده بود، آنگاه پیامبر جبه مؤذن دستور دادند و او اذان گفت، سپس دو رکعت نماز قبل از نماز صبح خواندند. بعد از آن به مؤذن دستور اقامه دادند و او اقامه گفت و برای مردم نماز خواندند، سپس به ما از آنچه که تا بر پا شدن قیامت روی می‌دهد، خبر دادند» [۱۷].

این حدیث دلیلی بر خواندن نماز راتبۀ صبح همراه با نماز صبح در سفر توسط پبامبرجاست. و نیز دلیلی بر مشروعیت خواندن آن هنگام خارج شدن وقت نماز صبح است. پس ابتدا نماز راتبۀ صبح و سپس نماز صبح خوانده می‌شود، همان‌گونه که پیامبر جانجام داده‌اند.

۲- کیفیت و فضیلت آن

راتبۀ صبح دو رکعت است، که قبل از نماز صبح خوانده می‌شود و در فضیلـت آن احـادیثی روایت شده اسـت؛ از جـمله:

الف) از عایشهلروایت است که می‌گوید: پیامبر جفرمودند: «دو رکعت نماز سنت صبح از دنیا و هر آنچه در دنیاست، بهتر است، (به‌ درستی‌ که آن دو رکعت از همۀ دنیا نزد من محبوب‌تر است)». تخریج مسلم [۱۸].

این حدیث دلیلی بر مستحب بودن دو رکـعت سـنت صبح و ترغیب بر آن است.

ب) از عایشهلروایت است که می‌گوید: «شدت محافظت پیامبر جبر هیچ نمازی از نمازهای سنت، همانند محافظت او بر دو رکعت نماز صبح نبود». تخریج بخاری و مسلم [۱۹].

این حدیث، دلیل بر تأکید محافظت بر دو رکعت صبح است.

دو چیز در این راتبه با هم جمع شده‌اند: گفتۀ پیامبر جو ترغیب او بر آن و عمل او بر محافظت بر آن.

ج) همچنین از عایشهلروایت است که می‌گوید: «پیامبر جچهار رکعت قبل از نماز ظهر و دو رکعت قبل از نماز صبح را رها نمی‌کردند». تخریج بخاری و نسایی [۲۰].

احادیث مذکور بر فضیلت دو رکعت سنت صبح دلالت می‌کنند و اینکه از مؤکدترین سنت‌های راتبه است.

۳- تخفیف آن

کوتاه خواندن دو رکعت نماز سنت صبح از سنت و روش پیامبر جاست. پیامبر جدر آن قرائت خود را طولانی نمی‌کردند. برخی از احادیثی که بر این مسأله دلالت دارند، عبارتند از:

الف) از ام المؤمنین حفصهلروایت است که می‌گوید: «پیامبر ج وقتی که مؤذن بعد از اذان برای نماز صبح سکوت می‌کرد و صبح پدیدار می‌گشت قبل از اینکه اقامۀ نماز شـود، دو رکـعت کـوتاه نـماز می‌خواندند». تخریج بخاری و مسلم [۲۱].

ب) از عایشهلروایت است که می‌گوید: «پیامبر جدو رکعت نماز قبل از نماز صبح را کوتاه می‌خواندند تا جایی که با ‌خودم می‌گفتم: آیا سورۀ فاتحه را خواندند یا نه ؟».تخریج بخاری و مسلم [۲۲].

این دو حدیث بر مشروعیت کوتاه خواندن دو رکعت سنت صبح دلالت می‌کنند.

بعضی از علما با توجه به حدیث عایشهلبر اکتفا کردن به قرائت فاتحه در نماز سنت صبح استدلال کرده‌اند؛ و در حدیث هیچ دلیلی بر آن نیست و نهایت آنچه در حدیث آمده، این است که پیامبر جآن دو رکعت را کوتاه می‌خواندند و مطلب بعدی بر این مسأله تأکید می‌کند.

۴- آنچه در آن خوانده می‌شود

أ) از ابوهریرهسروایت است: «پیامبر جدر دو رکعت صبح ﴿قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡكَٰفِرُونَ﴾و ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾خواندند» [۲۳].

ب) از ابن عباسب روایت است: «پیامبر جدر دو رکعت صبح در رکعت اوّل ﴿قُولُوٓاْ ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡنَا...﴾آیه‌ای که در سورۀ بقره [آیۀ ۱۳۶] می‌باشد و در رکعت بعدی ﴿ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَٱشۡهَدۡ بِأَنَّا مُسۡلِمُونَ﴾[آل عمران: ٥٢] را می‌خواندند».

در روایت دیگری: «پیامبر جدر دو رکعت صبح: ﴿قُولُوٓاْ ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡنَا وَمَآ...﴾[البقرة: ١٣٦] و آیۀ ﴿تَعَالَوۡاْ إِلَىٰ كَلِمَةٖ سَوَآءِۢ بَيۡنَنَا وَبَيۡنَكُمۡ﴾[ال عمران: ٦٤] را می‌خواندند» [۲۴].

این دو حدیث دلیلی بر مستحب بودن قرائت سورۀ ﴿قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡكَٰفِرُونَ﴾در رکعت اول و سورۀ اخلاص در رکعت دوم [۲۵]سنت صبح هستند و نیز بر مستحب بودن قرائت دو آیه از سورۀ بقره و آل عمران دلالت دارند، پس فرد مسلمان گاهی این را می‌خواند و گاهی آن را؛ و آن ‌هم برای به جا آوردن سنت است [۲۶].

۵- به پهلو خوابیدن بعد از آن

مستحب است که شخص مسلمان بعد از خواندن راتبۀ صبح به پهلوی راست خود دراز بکشد، زیرا:

الف) از ابو هریرهسروایت است که پیامبر جفرمودند: «اگر هریک از شما دو رکعت صبح خود را خواند، پس به پهلوی راست خو دراز بکشد». تخریج ترمذی [۲۷].

این حدیث، دلیلِ مشروعیت به پهلو دراز کشیدن بعد از دو رکعت صبح است و در آن دلیلی بر وجوب آن است؛ چون این مقتضای امر است [۲۸]، ولی حـدیثی که ذکـر خواهیم کـرد آن را از وجـوب بـه استـحباب بر می‌گرداند:

ب) از عایشهلروایت است: «پیامبر جبه هنگام خواندن راتبۀ صبح، اگر بیدار بودم با من سخن می‌گفتند و در غیر این صورت، بر پهلوی خود دراز می‌کشیدند تا اینکه اقامۀ نماز گفته می‌شد». تخریج بخاری [۲۹].

در این حدیث دلیلی است بر اینکه پیامبر جگهگاهی بعد از راتبۀ صبح [بـرای صحـبت کـردن با عایشهل]بـه پـهلوی راست خود دراز نمی‌کشیدند و اگر [به پهلو دراز کشیدن] واجب بود، آن را ترک نمی‌کردند.

ادّعای خاص بودن آن و غیر از آن، جز با دلیل ثابت نمی‌شود و اصل بر عام بودنش است و عمل به همۀ آنچه که از پیامبر جروایت شده است، بهتر از عمل به بعضی و رها کردن بعضی دیگر است.

این حدیث نیز بر مشروعیت دراز کشیدن به پهلوی راست دلالت دارد.

آیا این کار در مسجد انجام داده می‌شود یا در خانه؟

حدیث ابوهریرهسمطلق است؛ پس اگر راتبۀ صبح را در مسجد خواند، در مسجد به پهلویش دراز می‌کشد و اگر در خانه خواند، در خانه به پهلویش دراز می‌کشد، اما از پیامبر جو صحابهشاین‌ چنین روایت نشده است [۳۰].

۶- کسی که دو رکعت سنت صبح از او فوت شود

کسی که راتبۀ صبح از او فوت شده است، می‌تواند آن را فوراً بعد از نماز صبح یا بعد از طلوع خورشید بخواند و بهتر است که آن را بعد از طلوع خورشید بخواند.

از ابوهریرهسروایت است که پیامبر جفرمودند: «کسی که دو رکعت سنت صبح را نخوانده است، آن را بعد از طلوع خورشید بخواند». تخریج ترمذی [۳۱].

‌گویم: ظاهر این حدیث بر وجوب نماز راتبۀ صبح بعد از طلوع خورشید در صورت فوت شدن آن دلالت دارد، اما حدیث بعدی این امر را به استحباب برمی‌گرداند:

از قیس بن قَهْد (با فتحه روی قاف و سکون و دال مهمل) [۳۲]سروایت است که: «با پیامبر جنماز صبح خواند و دو رکعت سنت صبح را نخوانده بود و هنگامی که پیامبر جسلام دادند با او سلام داد، سپس بلند شد و دو رکعت سنت صبح را خواند و پیامبر جبه او نگاه می‌کردند و آن کار را بر او انکار نکردند». تخریج ترمذی و ابن حبان [۳۳].

این حدیث دلیل بر جواز قضای راتبۀ صبح بعد از نماز فرض است و آن ‌هم برای کسی که قبل از نماز صبح آن را نخوانده باشد.

[۱۶] اما حدیث ابوهریرهسکه به طور مرفوع [برای شرح این اصطلاح به مقدمۀ مترجم مراجعه شود] روایت شده است که می‌گوید: «آن را [یعنی سنت راتبۀ صبح] ترک نکنید هر چند که با اسب دنبال شما باشند!»، حدیث ضعیفی است. تخریج ابوداود (۱/۴۸۷-عون) و طحاوی در شرح معانی الآثار (۱/۲۹۹) و در سندش عبدالرحمن بن اسحاق مدنی وجود دارد کـه ضعیف است و ابـن سیـلان، مـجهـول الحــال است. وبالله التوفیق. [۱۷] این حدیث، صحیح لغیره است. تخریج نسایی در (کتاب المواقیت، باب کیف یقضي الفائت من الصلاة، صحیح سنن نسایی با اختصار سند، حدیث شمارۀ ۶۰۵، ۱/۱۳۳). این حدیث با همین معنى در صحیح مسلم از ابوهریرهسآمده است (حدیث شمارۀ ۶۸۰ و شواهد بسیاری نزد ابوداود در (کتاب الصلاة، باب في من نام عن الصلاة أو نسیها، صحیح سنن ابوداود با اختصار سند، ۱/۸۸-۹۰) دارد. ابن قیم جوزیه می‌گوید: «و از سنت و روش پیامبر ج [در سفر] اکتفا کردن به فرض بوده است و از او روایتی نیامده که در سفر، نمازهای سنت قبلیه و یا بعدیه خوانده باشد بجز نماز وتر و یا نماز سنت صبح، چون او این دو نماز را در حضر و سفر رها نمی‌کردند». ن.ک: زاد المعاد، ۱/۴۷۳. [۱۸] تخریج مسلم در (کتاب صلاة المسافرین وقصرها، باب استحباب رکعتي سنة الفجر والحث علیهما وتخفیفهما علیهما وبیان ما یستحب أن یقرأ فیهما، حدیث شمارۀ ۷۲۵) و زیادی در حدیث از لفظ روایت اوست. و تخریج ترمذی در (کتاب الصلاة، باب ما جاء في رکعتي الفجر من الفضل، حدیث شمارۀ ۴۱۶، ۱/۳۲۰- تحفة) و نسایی در(کتاب قیام اللیل وتطوع النهار، ۳/۲۵۲) و حاکم (۱/۳۰۷). [۱۹] این حدیث، صحیح است. تخریج بخاری در (کتاب التهجد، باب تعاهد رکعتي الفجر ومن سماها تطوعاً، حـدیث شمارۀ ۱۱۶۹) و مسلم در (کتاب صلاة المسافرین وقصرها، باب استحباب رکعتي سنة الفجر والحث علیهما وتخفیفهما و المحافظة علیهما وبیان ما یستحب أن یقرأ فیهما، حدیث شمارۀ ۷۲۴). [۲۰] این حدیث، صحیح است. تخریج بخاری در (کتاب التهجد، باب الرکعتین قبل الظهر، حدیث شمارۀ ۱۱۸۲) و این لفظ حدیث اوست. و تخریج نسایی در (کتاب قیام اللیل وتطوع النهار، باب المحافظة على الرکعتین قبل الفجر، ۳/۲۵۲) و زیادی در حدیث از روایت اوست. و تخریج ابوداود در (کتاب الصلاة، باب تفریع أبواب التطوع ورکعات السنة، حدیث شمارۀ ۱۲۵۳) و دارمی (۱/۳۳۵). [۲۱] این حدیث، صحیح است. تخریج بخاری در (کتاب الأذان، باب الأذان بعد الفجر، حدیث شمارۀ ۶۱۸) و مسلم در (کتاب صلاة المسافرین وقصرها، باب استحباب رکعتی سنة الفجر والحث علیهما وتخفیفهما والمحافظة علیهما وبیان ما یستحب أن یقرأ فیهما، حدیث شمارۀ ۷۲۳) و این لفظ حدیث اوست. [۲۲] این حدیث، صحیح است. تخریج بخاری در (کتاب التهجد، باب ما یقرأ في رکعتی الفجر، حدیث شمارۀ۱۱۷۱) وتخریج مسلم در (کتاب صلاة المسافرین وقصرها، باب استحباب رکعتي سنة الفجر والحث علیهما وتخفیفهما والمحافظة علیهما وبیان ما یستحب أن یقرأ فیهما، حدیث شمارۀ ۷۲۴) و این لفظ، روایت بخاری است. [۲۳] این حدیث، صحیح است. تخریج مسلم در (کتاب صلاة المسافرین وقصرها، باب استحباب رکعتي سنة الفجر والحث علیهما وتخفیفهما والمحافظة علیهما وبیان ما یستحب أن یقرأ فیهما، حدیث شمارۀ ۷۲۶). [۲۴] این حدیث، صحیح است. تخریج مسلم در موضع سابق (حدیث شمارۀ۷۲۷). فایده: در حدیث ابن عباسبدلیلی بر جایز بودن اکتفا به قرائت یک آیه در یک رکعت است و اینکه از وسط سوره در نماز خوانده شود و اینکه از یک سوره بدون اینکه قبل از آن، کلمۀ "سوره" ذکر کنیـم یاد برده شود، پس گفته می‌شود: آیه‌ای که در بقره است، یا در نساء است و.... [۲۵] در نسخۀ اصلی این کتاب جای ﴿قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡكَٰفِرُونَ ١﴾ با سورۀ اخلاص جا به جا شده که در اینجا آن را اصلاح کرده‌ام. (مترجم). [۲۶] ابن قیم در زاد المعاد (۱/۳۰۶-۳۰۸) نکات جالبی پیرامون حکمت قرائت سورۀ اخلاص در سنت صبح بیان می‌کند، برای مطالعه به آنجا مراجعه شود. [۲۷] این حدیث، صحیح است. تخریج ترمذی در (کتاب الصلاة، باب ما جاء في الاضطجاع بعد رکعتي الفجر، حدیث شمارۀ ۴۲۰) و گفته است: «این حدیث از این وجه، حسن غریب است» و تخریج ابوداود در (کتاب الصلاة، باب الاضطجاع بعدها، حدیث شمارۀ ۱۲۶۱) و ابن خزیمه آن را صحیح دانسته است. (۱۱۲۰) و تخریج ابن حبان (۶۱۲-موارد، ۶/۲۲۰، حدیث شمارۀ ۲۴۶۸- الإحسان). نووی در شرح مسلم (۶/۱۹) و در ریاض الصالحین آن را صحیح دانسته است وآلبانی در صحیح الجامع و ارناؤوط در تحقیقش بر الإحسان نیز آن را صحیح دانسته‌اند. [۲۸] این گفتۀ ابن حزم در المحلى (۳/۱۹۶) و شوکانی در نیل الأوطار (۳/۲۹) است. [۲۹] این حدیث، صحیح است. تخریج بخاری در (کتاب التهجد، باب من تحدث بعد الرکعتین ولم یضطجع، حدیث شمارۀ ۱۱۶۱). [۳۰] علامه آلبانی/می‌گوید: «اما هیچ یک از صحابه را نمی‌شناسیم که آن را در مسجد انجام داده باشد – یعنی به پهلو خوابیدن بعد از نماز راتبۀ صبح –، بلکه بعضی از آن‌ها بر این کار انکار کرده است، پس به انجام دادن آن در خانه اکتفا می‌شود همان‌گونه که سنت پیامبر جاست»؛ صلاة التراویح، ص ۹۰. ‌گویم: این مطلب همان‌ گونه می‌باشد که او: گفته است. همچنین اگر راتبۀ صبح از شخص نمازگزار فوت شود و بعد از نماز صبح آن را بخواند، به پهلو خوابیدن بعد از آن مشروع نیست، چون برای ما نقل نشده است و آنچه که از حدیث ابو هریرهسفهمیده می‌شود، فقط به پهلو خوابیدن بعد از نماز راتبۀ صبح قبل از نماز صبح است و به طور مطلق نمی‌باشد. [۳۱] این حدیث، صحیح است. تخریج ترمذی در (کتاب الصلاة، باب ما جاء في إعادتهما بعد طلوع الشمس، حدیث شمارۀ ۴۲۴) و حاکم (۱/۲۷۴) وابن خزیمه (۱۱۱۷) وابن حبان (۴/۲۲۴، حدیث شمارۀ ۲۴۷۲- الإحسان) و محقق(الإحسان) آن را صحیح دانسته‌اند وآلبانی نیز در " صحیح سنن ترمذی" (۱/۱۳۳) آن را تصحیح کرده است. [۳۲] ن.ک: المغنی في ضبط أسماء الرجال، ص۲۰۶. [۳۳] این حدیث، حسن لغیره است. تخریج ترمذی در (کتاب الصلاة باب ما جاء فیمن تفوته الرکعتان قبل الفجر یصلیهما بعد صلاة الصبح، حدیث شمارۀ ۴۲۲، ۱/۳۲۴-تحفة) و ابوداود در (کتاب الصلاة، باب من فاتته حتى یقضیها، حدیث شمارۀ ۱۲۶۷) و حاکم (۱/۲۷۴) و ابن خزیمه (۱۱۱۶) و ابن حبان (۶۲۴-موارد)، (۴/۲۲۲، حدیث شمارۀ ۲۴۷۱- الإحسان) آن را صحیح دانسته‌اند. و این حدیث را علامه احمد شاکر در تحقیقش بر "سنن ترمذی" (۲/۲۸۶) و آلبانی در "صحیح سنن ترمذی " (۱/۱۳۳) تصحیح کرده‌اند. فایده: این حدیث بر جائز بودن قضای نماز فوت شده در وقت نهی شده دلالت می‌کند.