نمازهای سنت در احادیث صحیح نبوی

نماز تسبیح

از جمله نمازهای مشروع، نماز تسبیح است؛ چنانکه در حدیث بعدی ابن عباسبآمده است:

از ابن عباسبروایت شده که پیامبر جبه عباس بن عبد المطلبسفرمودند: «ای عباس! ای عمویم! آیا به تو چیزی عطا نکنم، آیا به تو چیزی ندهم تا از آن بهره ببری، آیا به تو هدیه‌ای ندهم، آیا به تو چیزی نیاموزم؟ ده عمل با فضیلت که اگر آن‌ها را انجام دهی، [۱۸۴]خداوند گناهان تو را می‌آمرزد: اول و آخر آن، قدیم و جدید آن، سهو و عمد آن، کوچک و بزرگ آن، پنهان و آشکار آن؛ ده کار با فضیلت این است [۱۸۵]که چهار رکعت نماز بخوانی، در هر رکعت سورۀ فاتحه و سورۀ دیگری را تلاوت کنی، پس هرگاه در رکعت اول از قرائت قرآن فارغ شدی و در حالی که ایستاده‌ای، پانزده بار، سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اکبر می‌گویی. سـپس بـه رکوع می‌روی و آن را [سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اکبر] در حال رکوع ده بار می‌گویی. سپس از رکوع بالا می‌آیی و آن را ده بار می‌گویی. سپس به سجده می‌روی و آن را در حال سجده ده بار می‌گویی. سپس سر خود را از سجده بالا می‌آوری و آن را ده بار می‌گویی. سپس به سجده می‌روی و آن را ده بار می‌گویی. سپس سر خود را از سجده بالا می‌آوری و آن را ده بار می‌گویی. پس آن هفتاد و پنج بار در یک رکعت است، آن را در چهار رکعت انجام می‌دهی. اگر توانستی که آن را در هر روز بخوانی، پس بخوان و اگر آن را نخواندی، پس در هر جمعه یک بار و اگر آن را نخواندی، پس در هر ماه یک بار و اگر آن را نخواندی، پس در هر سال یک بار و اگر آن را نخواندی، پس در طول عمرت یک بار بخوان». تخریج ابوداود و ابن ماجه [۱۸۶].

‌گویم: فواید زیر مربوط به حدیث نماز تسبیح است:

۱) خطاب این حدیث متوجّه عباسساست و حکم آن عام است و شامل همۀ مسلمانان می‌شود، چون اصل در خطاب‌های پیامبر جعام اند نه خاص.

۲) فرمودۀ پیامبر جدر حدیث: «خداوند گناهان تو را می‌آمرزد: اول و آخر آن، قدیم و جدید آن، سهو و عمد آن، کوچک و بزرگ آن، پنهان و آشکار آن».

اگر گفته شود: فرموده‌اش ج: «سهو و عمد»، در حالی ‌که در سهو یا اشتباه، گناهی نیست؛ خداوند متعال می‌فرمایند: ﴿رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذۡنَآ إِن نَّسِينَآ أَوۡ أَخۡطَأۡنَاۚ﴾«پروردگارا! ما را مؤاخذه نکن اگر که فراموش یا سهو کردیم»، پس چگونه از جملۀ گناهان محسوب می‌شود؟

در جواب باید گفت: در سهو و اشتباه، کوتاهی و تقصیر است, هرچند در آن گناهی نباشد. پس این نماز تأثیر ذکر شده را دارد.

۳) در التنقيح لما جاء في صلاة التسبيح گفته است: «و بدان خداوند تو را بیامرزد، مثل چنین احادیثی که در آن کارهایی است که مشمول بخشیدن گناهان می‌باشد، نباید یک بنده روی آن تکیه کند و نفس خویش را در ارتکاب گناه و معصیت رها کند و این مسکین گمان می‌برد که کاری را انجام داده است که آن کار ضامن بخشیدن همۀ گناهانش است. و این نهایت جهل و نادانی است، پس – ای فریب خورده! – از کجا می‌دانی که خداوند این عمل تو را قبول کرده است و سپس گناهت را بخشیده است؟ خداوندأمی‌فرمایند: ﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ ٱللَّهُ مِنَ ٱلۡمُتَّقِينَ ٢٧﴾[المائدة: ۲۷] «به درستی که خداوند از آنانی که تقوا دارند، قبول می‌کند».

پس متوجه این باش و برحذر باش و بدان که راه‌های شیطان برای گمراهی انسان بسیار است؛ پس برحذر باش، برحذر باش از اینکه شیطان از این در بر تو وارد شود!!

خداوند بندگان مؤمن خود را به اینکه اعمال صالح و نیک انجام می‌دهند و در انجام دادن عبادات کوشش می‌کنند وصف کرده است، ولی با این وجود، قلب‌هایشان وحشت زده است و می‌ترسند از اینکه اعمالشان به سوی خودشان برگردد و به صورتشان زده شود، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ يُؤۡتُونَ مَآ ءَاتَواْ وَّقُلُوبُهُمۡ وَجِلَةٌ أَنَّهُمۡ إِلَىٰ رَبِّهِمۡ رَٰجِعُونَ ٦٠ أُوْلَٰٓئِكَ يُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِ وَهُمۡ لَهَا سَٰبِقُونَ ٦١﴾[المؤمنون:٦٠و ٦١] «و کسانی که آنچه در توان دارند عطا می‌کنند و می‌بخشند [۱۸۷]و قلب‌هایشان ترسان و هراسان است به سبب اینکه به سوی پروردگار خویش باز خواهند گشـت؛ آنان بـه سوی خیـرات می‌شتابند و به‌ سوی آن سبقت می‌گیرند.».

آنچه در تفسیر این آیه ذکر کردیم، گفتۀ جمهور مفسرین است.

قرطبی درالجامع (۱۲/۱۳۲) از حسن نقل می‌کند که ‌گوید: «اقوامی می شناسیم که با وصف کثرت کارهای نیکشان، بیشتر از شمایی که گناه می کنید و در پی آن عذاب می بینید، نگران بازگشت اعمالشان به سوی خود بودند!».

باید دانست گناهانی که متعلق به حقوق انسآن‌هاست مشمول این حدیث نمی‌باشد، بلکه واجب است آن حقوق به صاحبانش برگردانده شود و از آن [گناهان] توبۀ نصوح و صادقانه به عمل آید» [۱۸۸].

۴) دلیل صحیحی در تعیین وقت این نماز و آنچه در رکعات این نماز خوانده می‌شود، نیامده است.

۵) ظاهر این حدیث چنین است که نماز تسبیح، چه در روز و چه در شب با یک تسلیم [سلام گفتن] خوانده می‌شود؛ همان‌گونه که القاری در المرقاة (۲/۱۹۲) و مبارکفوری در التحفة (۱/۳۴۹) گفته‌اند.

۶) ظاهر این حدیث این‌ گونه است که این اذکار ده بار ده بار بعد از ذکر معینی که متعلق به آنجاست، گفته می‌شود؛ پس نمازگزار در رکوع بعد از اذکار رکوع ده بار آن را تکرار می‌کند و بعد از گفتن "سمع الله لمن حمده ربنا لك الحمد" و بالا آمدن از رکوع ده بار آن را می‌گوید... و همین طور در جاهای دیگر [۱۸۹].

۷) اگر شخص نمازگزار در نماز دچار سهو یا اشتباه شد، سپس دو سجدۀ سهو را انجام داد، او در این دو سجده این ذکر را ده بار نمی‌گوید.

ترمذی (۲/۳۵۰) از عبد العزیز بن ابی‌رزمه روایت می‌کند که ‌گوید: به عبد‌الله ابن مبارک گفتم: اگر در آن سهوی کرد، آیا در سجدۀ سهو ده بار ده بار آن تسبیح را می‌گوید؟ گفت:«نه، بلکه آن سیصد تسبیح است [یعنی در نماز تسبیح فقط سیصد بار تسبیح مذکور گفته می‌شود]» [۱۹۰].

[۱۸۴] از لحاظ اعراب گذاری فرمودۀ پیامبر ج«عشر خصال» دو معنی دارد: یکی از آن‌ها در متن ذکر شد؛ یعنی ده عمل با فضیلت که شامل تسبیحات است که در غیر از ایستادن برای قرائت در نماز ده بار ده بار تکرار می‌شود و این از نظر آنچه که بیشتر در نماز گفته می‌شود. معنای دیگر آن، ده نوع گناهی است که در حدیث ذکر شده است؛ یعنی آیا به تو کفارۀ ده نوع از گناهانت را یاد ندهم؟. (ن.ک: عون المعبود، عظیم آبادی، چاپ دار احیاء التراث العربی ۴/۱۰۷). (مترجم). [۱۸۵] با تفسیر دوّمی که ذکر شد. در اینجا به این معنی است: «این‌ها ده نوع گناه هستند». (مترجم). [۱۸۶] این حدیث، حسن لغیره است. تخریج ابوداود در (کتاب الصلاة، باب صلاة التسبیح حدیث، شمارۀ ۱۲۹۷) و این لفظ حدیث اوست، و تخریج ابن ماجه در (کتاب إقامة الصلاة والسنة فیها، باب ما جاء في صلاة التسبیح، حدیث شمارۀ ۱۳۸۶). عده‌ای از علما این حدیث را قوی دانسته‌اند؛ از جمله: ابو بکر آجری و ابو الحسن مقدسی و بیهقی و قبل از آنان ابن مبارک و همچنین ابن سکن و نووی و تاج سبکی و بلقینی و ابن ناصرالدین دمشقی و ابن حجر و سیوطی و لکنوی و سندی و زبیدی و مبارکفوری مؤلف "التحفة" و مبارکفوری مؤلف "المرعاة" و علامه احمد شاکر و آلبانی از متأخرین؛ (ن.ک: رسالة التنقيح لما جاء في صلاة التسبيح، جاسم الدوسری، ص۶۴-۷۰). [۱۸۷] یا: آنانی که از خودشان آنچه به آن امر شده‌اند و توان آن را دارند، می‌بخشند (یا انجام می‌دهند) مانند: نماز و زکات و حج و.... (ن.ک: تیسیر الکریم الرحمن، عبد الرحمن السعدی، چاپ الرسالة ص ۵۵۴ با اندکی تصرف). ابن ماجه در سننش (چاپ دار الفکر, حدیث شمارۀ ۴۱۹۸) با سند خوبی از عایشهلروایت می‌کند که می‌گوید: گفتم: ای رسول الله ﴿وَٱلَّذِينَ يُؤۡتُونَ مَآ ءَاتَواْ وَّقُلُوبُهُمۡ وَجِلَةٌ﴾شامل کسانی می شود که زنا و دزدی می‌کنند و مشروب می‌خورند؟ فرمودند:«نه ای دختر ابوبکر (یا ای دختر صدیق) بلکه کسی است که روزه می‌گیرد و صدقه می‌دهد و نماز می‌خواند و می‌ترسد که از او قبول نشود». (مترجم). [۱۸۸] التنقیح لما جاء في صلاة التسبیح، ص ۱۰۱-۱۰۲. [۱۸۹] از گفتۀ مؤلف چنین بر می‌آید که این ذکر را باید بعد از تشهد نیز ده بار تکرار کرد، تا سیصد بار کامل شود. (مترجم). [۱۹۰] همۀ این فواید غیر از فایدۀ اوّل از کتاب: التنقیح لما جاء في صلاة التسبیح (ص۱۰۰-۱۰۷) گرفته شده است.