نماز اشراق
نماز اشراق اولین نماز ضحی است، چون وقت نماز ضحی از طلوع خورشید آغاز می‌شود. نام این نماز در این وقت از نماز ضحی به اسم "نمـاز اشراق" از ابن‌عباسبثابت است.
از عبدالله بن حارث بن نـوفل روایـت اسـت: «ابن عباس نماز ضحی نمی‌خواند. او را نزد ام هانی بردم و گفتم: از آنچه که به من خبر داده‌ای به او خبر ده! ام هانی گفت: پیامبر جدر روز فتح مکه به خانۀ من آمد و درخواست آب کرد و در ظرف بزرگی آب ریخته شد، سپس در خواست لباس کرد، پس خود را از من پوشاند و تن خود را شست، سپس آب‌ها را در گوش‌های از خانه ریخت و هشت رکعت نماز خواند و آن هم در وقت ضحی. ایستادن و رکوع و سجود و نشستن در آن نمازها یکسان بود، بعضی از آن‌ها نزدیک به بعضی دیگر بود. آنگاه ابن عباس بیـرون رفـت و در آن هنگـام می‌گفت: بین دو لوح قرآن را خوانده‌ام و نماز ضحی را ندانستم مگر حالا: ﴿يُسَبِّحۡنَ بِٱلۡعَشِيِّ وَٱلۡإِشۡرَاقِ﴾و می‌گفتم: کجاست نماز اشراق؟ سپس بعد از آن گفت: آن‌ها نماز اشراق هستند». تخریج طبری در تفسیرش و حاکم [۱۳۸].
در فضیلت نماز ضحی در اوّل وقت آن – و آن هم نماز اشراق – حدیث بعدی آمده است:
از ابواُمامهسروایت است که می‌گوید: پیامبر جفرمودند: «اجر کسی که نماز صبح را با جماعت در مسجد بخواند و در آنجا بنشیند تا نماز سنت ضحی بخواند، مانند اجر کسی است که حج یا عمره رفـته باشـد و حج و عمره‌اش کامل باشد». تخریج طبرانی.
در روایت دیگری آمده است: «کسی که نماز صبح را با جماعت بخواند، سپس بنشیند تا اینکه خورشید طلوع کند...». تخریج طبرانی [۱۳۹].
[۱۳۸] این حدیث، حسن لغیره است. تخریج ابن جریر در تفسیرش (۲۳-۱۳۷- الفکر) از دو طریق [یعنی: با دو سند]: اوّل- از مسعر بن عبد الکریم، از موسى بن ابی کثیر، از ابن عباس... به همین نحو. و در سندش انقطاع است: موسى بن ابی کثیر از ابن عباس نشنیده است. ن.ک: التقریب (ص۵۵۳)، از این جهت که او را در طبقۀ ششم قرار داده است و این طبقه کسانی هستند که دیدارشان ب صحابه ثابت نشده است؛ همان گونه که در مقدمۀ کتابش به آن اشاره می‌کند. دوّم- از سعید بن ابی عروبه،از ابومتوکل، از ایوب بن صفوان، از عبد الله بن حارث بن نوفل؛ از ابن عباس... و بعد از آن سیاق حدیث را روایت می‌کند. در سند این حدیث، سعید است که تدلیس می‌کند [یعنی: اسم شخصی را که از او روایت شنیده است ذکر نمی‌کند و یا با اسم غیر معروفش او را ذکر می‌کند] و احادیث را در هم آمیخته است. و ابومتوکل، خود متوکل است و بیان حال او در الجرح والتعدیل (۸/۳۷۲) ذکر شده است و دربارۀ او نه تجریحی [بدی] ذکر کرده است و نه تعدیلی [خوبی] و بیان حال او در تعجیل المنفعة ص۳۹۱) هم آمده است و حکم به جلالت و بزرگواری او داده و از ابو حاتم، حکم جلالت و بزرگواری او را نقل کرده است. امّا در کتـاب ابو حاتم این گونه نیست و شاید چشمش به بیان حال شخص دیگری بعد از آن در کتاب الجرح والتعدیل افتاده است؛ و الله اعلم. و بیان حال ایوب نیز او در الجرح والتعدیل (۲-۲۵۰) آمده، ولی دربارۀ او تجریح [بدی] و تعدیلی[خوبی] ذکر نکرده است. حاکم آن را در المستدرک (ط/۵۳) تخریج کرده است، از طریق سعید بن ابی عروبه از ایوب ابن صفوان از عبدالله بن حارث؛ از ابن عباس…و بعد از آن نص حدیث را روایت کرده است. گویم: در این سند، سعید و ایوب هستند و متوکل را ذکر نکرده است که این ناشی از به هم آمیختگی سعید است، چون او احادیث را در هم آمیخته است. این اثر با این دو سندِ ذکر شده به درجۀ حسن لغیره می‌رسد و این حکم با شواهد زیر تأکید پیدا می‌کند: الف) تخریج عبد الرزاق در المصنف (۳/۷۹) از معمر از عطا خراسانی، که می‌گوید: ابن‌عباس گفت: «در درونم چیزهایی دربارۀ نماز ضحی بود تا اینکه خواندم ﴿إِنَّا سَخَّرۡنَا ٱلۡجِبَالَ مَعَهُۥ يُسَبِّحۡنَ بِٱلۡعَشِيِّ وَٱلۡإِشۡرَاقِ ١٨﴾». گویم: این سند تا عطا، حسن است، ولی روایت عطا از صحابه، مرسل و منقطع است. تهذیب التهذیب، ۷/۲۱۲. ب) تخریج طبرانی در المعجم الکبیر (۲۴/۴۰۶) و در الأوسط (۶/۶۳-۶۴- مجمع البحرین) از طریق ابو بکر هذلی از عطا بن ابی رباح از ابن عباس، که می‌گوید: از کنار این آیه ﴿ٱلۡعَشِيِّ وَٱلۡإِشۡرَاقِ﴾می‌گذشتم و نمی‌دانستم چیسـت، تـا اینـکه ام هانی بنت ابی طالب از رسول الله جبرایم نقل کرد که می‌گوید: پیامبر جنزد او آمد و برای وضو ظرف آبی درخواست کرد، مثل اینکه آثار خمیر را در آن می‌بینم، پس وضو گرفت، سپس ایستاد و نماز ضحی خواند، آنگاه فرمود:«ای ام هانی! این نماز اشراق است». گویم: ابوبکر هذلی اخباری [ این لقب به کسی داده می‌شود که به علم تاریخ و انساب و سِیر اشتغال داشته باشد] متروک الحدیث است، همان طور که در التقریب (ص۶۲۵) آمده است و روایت مرفوع این حدیث، منکر است و درست وقف آن بر صحابی است. ج) و شواهد دیگری نیز وجـود دارد کـه سـیوطی در الدر المنثور (۱۵۰۷- ۱۵۱) نـقل می‌کند. (ن.ک: المصنف، ابن ابی شیبه، ۲/۴۰۷- ۴۰۸). [۱۳۹] این حدیث، حسن است و تخریج آن در (۴-۲-۳) نماز ضحی می‌آید.