کیفیت قنوت در نماز وتر
آنچه که بعد از نگرش در احادیث وارده واضح می‌شود، این است که قنوت در نماز وتر کیفیت مشخصی ندارد، بلکه دعا و استغفار است [۱۱۷].
از جمله دعاهای مستحب در قنوت وتر به این صورت است:
از حسن بن علیبروایت است که گوید: «پیامبر جکلماتی به من یاد دادند تا در قنوت وتر بخوانم [اگر که قرائتم را تمام کردم]: اللَّهُمَّ اهْدِنِي فِيمَنْ هَدَيْتَ، وَ عَافِنِي فِيمَنْ عَافَيْتَ، وَ تَوَلَّنِي فِيمَنْ تَوَلَّيْتَ، وَ بَارِكْ لِي فِيمَا أَعْطَيْتَ، وَ قِنِي شَرَّ مَا قَضَيْتَ؛ فَإِنَّكَ تَقْضِي وَلَا يُقْضَى عَلَيْكَ، وَ إِنَّهُ لَا يَذِلُّ مَنْ وَالَيْتَ، وَ لَا يَعِزُّ مَنْ عَادَيْتَ، تَبَارَكْتَ رَبَّنَا وَتَعَالَيْتَ، [و لا مَنْجَأ مِنْكَ إلّا إلَيْكَ]» [۱۱۸]: «خدایا! من را هدایت ده از جمله کسانی که هدایتشان داده‌ای، و من را عافیت [تندرستی و سلامتی] ده از جمله کـسانی که عافیتشان داده‌ای و یاور من باش از جمله کسانی که یاور آنان بوده‌ای و در آنچه که به من داده‌ای برکت بیانداز، من را از شر آنچه که حکم کرده‌ای حفظ کن، به راستی که تو حکم می‌کنی و بر تو حکم نمی‌شود، به راستی هر کس که تو یاور آن باشی خوار و ذلیل نخواهد شد و هر کس که تو با او دشمنی کنی، عزّت نمی‌گیرد. ای پروردگار ما! بسیار با برکت و بلند مرتبه هستی [و راه نجاتی از تو مگر به سوی تو نیست]».
همان طور که افزودن بر دعای قنوت در نماز وتر در نیمۀ دوّم رمضان مشروع است و آن هم به خاطر آمدنش در روایت عبد الرحمن بن عبد القاری که ذکر شد: «و در نصف رمضان بر کفار لعنت می‌فرستادند: اللَّهُمَّ قَاتِل الكَفَرَة الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِك، وَ يُكَذِّبُونَ رُسُلك، و لا يُؤمِنُونَ بوَعدِك، و خَالِف بَينَ كَلمتهم، و ألقِ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْب، و ألقِ عَلَيهِم رِجْزَك و عَذَابَك، إله الحَقّ. سپس بر پیامبر جدرود و صلوات می‌فرستاد و برای مسلمانان در آنچه که برایشان خیر و خوب بود دعا و سپس برای مؤمنین طلب مغفرت می‌کرد. گفت: و بعد از لعنت فرستادن بر کفار و صلوات بر پیامبر جو طلب مغفرت برای مردان و زنان مؤمن و خواستۀ خودش، می‌گفت: اللَّهُمَّ إيّاكَ نَعْبُد، و لَكَ نُصَلِّي و نَسْجُد، و إليْكَ نَسْعَى و نَحْفِد، و نَرْجُو رَحْمَتَك رَبَّنَا، و نَخَافُ عَذَابَك الجد، إنَّ عَذَابَكَ لِمَنْ عَادَيْتَ مُلحِق» [۱۱۹].
توجه: از علی بن ابی طالبسثابت است که پیامبر جدر آخر نماز وتر خویش می‌گفت: «اللَّهُمَّ إنّي أَعُوذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ وَبِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ وَأَعُوذُ بِكَ مِنْكَ لَا أُحْصِي ثَنَاءً عَلَيْكَ أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ» [۱۲۰]: «خدایا! من پناه می‌برم به خشنودی تو از خشمت و به عافیت [تندرستی و سلامتی] تو از عـذابت و از تـو به خـودت پـنـاه می‌برم، نمی‌توانم مدح و ستایش تو را چنان که شایسته و حق توست به جای آورم، آن چنان که خودت مدح و ستایش خود را گفته‌ای».
گویم: ترمذی این حدیث را با این سیاق و متن در (بابی در دعای نماز وتر) و نسایی در (باب دعاء در نماز وتر) و ابوداود در (باب قنوت در نماز وتـر) و ابـن‌ماجه در (باب آنچه دربارۀ قنوت در نماز وتر آمده است) روایت کرده‌اند.
توجیه آن همان گونه است که سِنْدِی در حاشیه‌اش بر سنن نسایی گفته است؛ آنجا که می‌گوید: «گفته‌اش: "در آخر نماز وتر خود می‌گفت": احتمال دارد که آن را در ایستادن آخر خود گفته باشد؛ پس این شامل قنوت می‌شود؛ همان طور که مقتضای گفتۀ مؤلف است و احتمال دارد که آن را در نشستن خود در هنگام تشهد گفته باشد و این ظاهر لفظ حدیث است» [۱۲۱].
امّا نسایی در کتاب عمل اليوم و الليلة و همچنین اِبْن سُنِّی این حدیث را با این لفظ روایت می‌کنند:
از علی بن‌ابی‌طالبسروایت است که گوید: «شبی نزد پیامبر جخوابیدم، هنگامی که نـمازش تـمام می‌شد و در بسترش می‌خوابید از او می‌شنیدم که می‌گفت: اللهم إنِّي أعوذُ بمعافاتك من عقوبتك، و أعوذ برضاك من سخطك، و أعوذ بك منك، اللهم لا أستطيع ثناء عليك و لو حرصت، ولكن أنت كما أثنيت على نفسك» [۱۲۲].
در این روایت محل دعا مشخص شده اسـت، همـان گونه کـه نسایی در کتابش عمل اليوم و الليلة بابی را با همین عنوان نامگذاری کرده است؛ آنجا که می‌گوید: «باب آنچه که بعد از اتمام‌شدن نماز و رفتن به بستر گفته می‌شود».
[۱۱۷] این گفته از ابراهیم نخعی روایت شده است. (ن.ک: المصنف، ابن ابی شیبه ۲/۳۰۱). [۱۱۸] این حدیث، صحیح است. تخریج ابوداود در (کتاب الصلاة، باب القنوت في الوتر، حدیث شمارۀ۱۴۲۵) و این حدیث از اوست و تخریج نسایی در (کتاب قیام اللیل وتطوع النهار، باب الدعاء في الوتر، ۳/۲۴۸) به همان صورت و تخریج ترمذی در (کتاب الصلاة، باب ما جاء في القنوت فی الوتر، حدیث شمارۀ۴۶۴) و تخریج ابن ماجه در (کتاب إقامة الصلاة والسنة فیها، باب ما جاء في القنوت في الوتر، حدیث شمارۀ۱۱۷۸) و تخریج ابن منده در کتاب التوحید (۲/۱۹۱، حدیث شمارۀ۳۴۳) و دو زیادی در حدیث از اوست. و علامه احمد شاکر در " تحقیقش بر ترمذی" (۲/۳۲۹) و علامه آلبانی در إرواء الغلیل (۲/۱۷۲) و محقق جامع الأصول (۵/۳۹۲) آن را صحیح دانسته‌اند. [۱۱۹] تخریج این حدیث با نص کامل آن [همچنین ترجمۀ دعا[ در مبحث(۳-۶-۲) ذکر شد. [۱۲۰] این حدیث، صحیح است. تخریج ترمذی در (کتاب الدعوات، حدیث شمارۀ ۳۵۶۶) و نسایی در (کتاب قیام اللیل وتطوع النهار، ۳/۲۴۸-۲۴۹) و ابوداود در (کتاب الصلاة، حدیث شمارۀ ۱۴۲۷) و ابن ماجه در (کتاب إقامة الصلاة والسنة فیها، حدیث شمارۀ ۱۱۷۹). آلبانی در إرواء الغلیل (۲/۱۷۵، حدیث شمارۀ ۴۳۰) و محقق جامع الأصول (۶/۶۴، ۵/۳۹۲) این حدیث را صحیح دانسته‌اند. [۱۲۱] حاشية السندي على النسایي، ۳/۲۴۹. [۱۲۲] سند این حدیث، صحیح است. تخریج نسایی در عمل الیوم والليلة (ص۵۰۵، حدیث شمارۀ ۸۹۱) و ابن سنی در کتاب عمل الیوم والليلة (ص۳۵۸، حدیث شمارۀ ۷۶۶). و این سند منقطع است، همان‌گونه که مزی در تهذیب الکمال (۱/۵۷) به آن اشاره کرده است، اما نسایی با سند دیگری زیر (شمارۀ ۸۹۲) آن را روایت کرده است و سندش صحیح است؛ والله اعلم. و محقق عمل الیوم والليلة تألیف نسایی و همین گونه محقق عمل الیوم والليلة تألیف ابن سنی، آن را صحیح دانسته‌اند. * فایده: در حدیث عایشهلنزد امام مسلم در صحیحش (چاپ دار إحیاء التراث العربي حدیث شمارۀ ۴۸۶) آمده است که گوید: این دعا را از پیامبر جبه هنگام سجودش در نماز شب شنیده است. (مترجم).