نمازهای سنت در احادیث صحیح نبوی

راتبۀ نماز عصر

مسائلی که در این خصوص بیان می‌شوند، عبارتند از:

۱- حکم آن؛

۲- فضیلت آن؛

۳- کیفیت آن.

شرح این مسائل این گونه می‌باشد:

۱- حکم آن

راتبۀ عصر یکی از سنت‌های راتبه می‌باشد [۴۳]که ترغیب و تشویق به آن از پیامبر جثابت شده است، همان‌گونه که از فعلش ثابت است؛ پس محافظت بر آن از کارهای مستحب است.

۲- فضیلت آن

احادیث زیر در فضیلت راتبۀ عصر روایت شده‌اند:

از ابن عمربروایت است: پیامبر جفرمودند: «خداوند رحمت کند کسی را که قبل از عصر چهار رکعت نماز بخواند». تخریج احمد و ترمذی و ابوداود [۴۴].

این حدیث دلیل بر استحباب انجام دادن این رکعات، بلکه دلیل بر محافظت بر آن‌ها به امید داخل شدن در دعای پیامبر جاست.

۳- کیفیت آن

راتبۀ عصر چهار رکعت است که چهار رکعت آن مثل نمازهای چهار رکعتی با دو تشهد به هم متصل است و شخص نماز گزار در آخر، سلام می‌گوید. و قبل از نماز عصر خوانده می‌شود.

از عَاصِم بن ضَمُرَه سَلولی راویت است که گوید: از علیسدربارۀ نماز سنت پیامبرجدر روز سؤال کردیم؟ او گفت: شما توانش را ندارید. گفتیم: به ما از آن خبر بده، هر آنچه از آن می‌توانیم انجام می‌دهیم. گفت: «وقتی که پیامبر جنماز صبح را می‌خواند، صبر می‌کرد تا اینکه خورشید از این طرف (یعنی از جهت مشرق) به اندازۀ آن در هنگام عصر از این طـرف (یعنی از جهـت مغـرب) بـالا بیـایـد؛ [آنگاه] بلنـد می‌شـد و دو رکعت نمـاز می‌خواند، سپس صبر می‌کرد تا اینکه خورشید از این طرف (یعنی از جهت مشرق) به اندازۀ آن در هنگام ظـهر از ایـن طـرف بـالا بیاید؛ [آنگاه] بلند می‌شد و چـهار رکعت نماز می‌خواند و چهار رکعت قبل از ظهر را هنگامی که خورشید از وسط آسمان به طرف غرب متمایل می‌شد می‌خواند. و دو رکعت بعد از نماز ظهر و چهار رکعت قبل از عصر می‌خواند، که میان هر دو رکعت با سلام فرستادن بر فرشتگان مقّرب خدا و پیامبران و پیروانشان از مسلمانان و مؤمنان، فاصـله می‌انداخت». علی گفت: «پس آن‌ها شانزده رکعت از نمازهای سنت پیامبر جدر روز است و اندک اشخاصی هستند که بر آن مداومت می‌کنند». تخریج ترمذی و ابن ماجه.

در روایتی نزد نسایی آمده است: «هنگامی که خورشید در آسمان متمایل می‌شد، پیامبر جدو رکعت نماز می‌خواند و قبل از نصف روز، چـهار رکـعت نـماز می‌خواند و سلام دادن را برای آخر نمازش می‌گذاشت» [۴۵].

ابوعیسی ترمذی ‌گوید: «حدیث علی، حدیث حسن است. و اسحاق بن ابراهیم این را اختیار کرده که میان چهار رکعت سنت قبل از عصر فاصله نباشد و به این حدیث استدلال کرده و اسحاق گفته است: و معنای اینکه او میان آن‌ها با تسلیم گفتن فاصله می‌انداخت؛ یعنی: تشهد می‌خواند. و رأی شافعی و احمد بر این است که نماز شب و روز، دو رکعت دو رکعت است؛ و فاصله انداختن بین چهار رکعت قبل از عصر را انتخاب کرده‌اند» [۴۶].

‌گویم: ظاهر این حدیث همان است که اسحاق بن ابراهیم بیان کرده است و روایت نسایی آن را تأیید می‌کند: «سلام دادن را برای آخر نمازش می‌گذاشت» [۴۷]و این گفته را برگزیده است، چون اگر قصد او در گفته‌اش: «میان هر دو رکعت با سلام دادن بر فرشتگان مقّرب خدا و پیامبران و پیروانشان از مسلمانان و مؤمنان، فاصله می‌انداخت...» سلام دادن برای خارج شدن از نماز باشد، لازم بود آن را کسی که نماز می‌خواند، نیت کند [۴۸]و این در شرع وارد نشده است، پس این مسأله نشان می‌دهد که منظور از سلام گفتن بر فرشتگان مقّرب خدا... تا آخر: تشهد است، به ویژه اینکه از پیامبر جروایتی آمده است که در تشهد سلام فرستادن بـر هـر بـندۀ صالح در آسمان و زمین می‌باشد.

به همین خاطر این راتبه از عموم حدیث: «نماز شب و روز دو رکعت، دو رکعت است» تخصیص می‌یابد.

این حدیث دلیلی است بر اینکه پیامبر جاین چهار رکعت را می‌خواندند، پس إن شاء الله راجح این است که این نماز جزو نمازهای سنت راتبه می‌باشد؛ چون از گفته و فعل پیامبر جثابت است. و بالله التوفیق.

[۴۳] راجح این است که این نماز جزو سنت‌های رواتب است. ابو الخطاب کلوذانی این رأی را برگزیده است؛ همان‌گونه که در کتاب ابن قدامه "المغنی" (۲/۱ ۲۵)آمده است. و این از جمله مسائلی است که او به تنهایی گفته است؛ همان‌گونه که در ذیل طبقات حنابله (۱/۱۲۰) ذکر شده است. مجد الدین ابوالبرکات ابن تیمیه در المحرر (۱/۸۸) دو وجه از حنابله در این مسأله را ذکر کرده است. شیرازی از علمای مذهب شافعی در المهذب نیز به اینکه چهار رکعت قبل از عصر از سنت‌های راتبه است تصریح کرده است و اینکه این‌گونه کامل‌تر است. و نووی در المجموع شرح المهذب (۴/۸) نیز با او در این مسأله موافق است. [۴۴] این حدیث، حسن است. تخریج احمد در المسند (۴/۲۰۳) و تخریج ترمذی در (کتاب الصلاة، باب ما جاء في الأربع قبل العصر، حدیث شمارۀ ۴۳۰، ۱/۳۲۹-تحفة) و ابوداود در (کتاب الصلاة، باب الصلاة قبل العصر، حدیث شمارۀ ۱۲۷۱، ۱/۴۹۰-عون) و ابن خزیمه (۱۱۹۳) آن را صحیح دانسته است وابن حبان (۶۱۶- موارد) (۶/۲۰۶، شمارۀ ۲۴۵۳- الإحسان) وترمذی دربارۀ این حدیث گفته است که:«حسن غریب» است. آلبانی این حدیث را در صحیح سنن ابوداود (۱/۲۳۷) و محقق جامع الأصول (۶/۲۶) ومحقق الإحسان (۶/۲۰۶) حسن دانسته‌اند. ‌گویم: هرکس که این حدیث را اعلال کرده به اینکه راوی آن، ابن‌عمربدر حدیث قبلی «از پیامبر جده رکعت را حفظ کردم …» این چهار رکعت را نیاورده درست نیست؛ چون ابن عمربآنچه که از فعل پیامبر جحفظ کرده خبر داده است و غیر از آن را خبر نداده است، پس هیچ منافاتی میان این دو خبر نیست، همان‌گونه که ابن قیم جوزیه در زاد المعاد (۱/۳۱۲) گفته است. [۴۵] این حدیث، حسن است. تخریج ترمذی در (کتاب الصلاة، باب ما جاء في الأربع قبل الظهر، حدیث شمارۀ ۴۲۴) با اکتفا به آنچه که متعلق به سنت ظهر است و در (باب ما جاء في الأربع قبل العصر، حدیث شمارۀ ۴۲۹) با اکتفا به آنچه که متعلق به سنت عصر است و در (باب کیف کان تطوع النبي جبالنهار، حدیث شمارۀ ۵۹۸) و آن را به طور کامل ذکر کرده است. وتخریج نسایی در (کتاب الإمامة، باب الصلاة قبل العصر وذکر اختلاف الناقلین عن أبي إسحاق في ذلك (۲/۱۱۹-۱۲۰) و ابن‌ماجه در (کتاب إقامة الصلاة والسنة فیها، باب ما جاء فیما یستحب من التطوع بالنهار، حدیث شمارۀ ۱۱۶۱) واین لفظ حدیث از ابن ماجه است و تخریج ترمذی در الشمائل (مختصر الألبانی، حدیث شمارۀ ۲۴۳). آلبانی در سلسلة الأحاديث الصحيحة (حدیث شمارۀ ۲۳۷) و محقق جامع الأصول (۶/۸) این حدیث را حسن دانسته‌اند. [۴۶] سنن الترمذی (۲/۲۹۴-۲۹۵- شاکر). [۴۷] حاشية السندي على النسايي (۲/۱۲۰) والسلسلة الصحيحة (حدیث شمارۀ ۲۳۷). [۴۸] یعنی: وقتی که در آخر نماز سلام می‌دهد و چهره‌اش را به سمت راست و چـپ بـر می‌گرداند و می‌گوید: "السلام علیکم" نیتش سلام کردن بر فرشتگان و پیامبران باشد در حالی که هیچ کدام در آن نماز حضور ندارند و در سمت راست و چپ و پشت او نیستند، پس چگونه این سلام دادن، سلام برای خارج شدن از نماز می‌باشد؟؛ ن.ک: تحفة الأحوذی، چاپ دار احیاء التراث العربی، (۳/۲۵۲). (مترجم).