شرح مسائل الجاهلیة

مسئله سی و هشتم: نسبت به اسماء و صفات پروردگار کفر ورزیدن

صفات خداوند را انکار می‌کردند همانگونه که الله تعالی می‌فرماید: ﴿لَٰكِن ظَنَنتُمۡ أَنَّ ٱللَّهَ لَا يَعۡلَمُ كَثِيرٗا مِّمَّا تَعۡمَلُونَ﴾[فصلت: ۲۲]. «شما گمان کردید که خداوند بیشتر آنچه را که انجام می‌دهید نمی‌داند!».

شرح:

منظور از صفات، صفت‌هایی است که خداوند صاحب عزت و جلال برای خود ثابت کرده است و معنی الحاد در لغت این است که از استقامت عدول کند ولی منظور از آن در اینجا انحراف از صفات پروردگار که از جمله آن، نفی کردن است، میباشد. بنابراین نفی کردن صفات، الحاد و منحرف شدن از حق است. اهل جاهلیت در صفات الله تعالی ملحد بودند بدین معنی که آن را انکار کرده و از خداوند نفی می‌کردند. دلیل برای این گفته، فرموده خداوند متعال در قرآن است: ﴿وَمَا كُنتُمۡ تَسۡتَتِرُونَ أَن يَشۡهَدَ عَلَيۡكُمۡ سَمۡعُكُمۡ وَلَآ أَبۡصَٰرُكُمۡ وَلَا جُلُودُكُمۡ وَلَٰكِن ظَنَنتُمۡ أَنَّ ٱللَّهَ لَا يَعۡلَمُ كَثِيرٗا مِّمَّا تَعۡمَلُونَ ٢٢﴾[فصلت: ۲۲]. «از اینکه گوش، چشم و پوست‌هایتان بر شما شهادت دهند پوشیده نمی‌داشتید و گمان می‌کردید خداوند بسیاری از آنچه را انجام می‌دهید، نمی‌داند». از آنجا که گمان می‌کردند پروردگار بسیاری از کارهایشان را نمی‌داند، صفت علم را از او نفی کردند.

این آیه شاهد بر این است که علم صفت بزرگی از صفات خداوند متعال است که بر همه موجودات عالم آگاهی دارد و چیزی از اعمال بندگانش بر وی پوشیده نیست. ﴿يَعۡلَمُ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَيَعۡلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعۡلِنُونَ﴾[التغابن: ۴]. «آنچه در آسمان‌ها و زمین است، و آنچه را که پنهان و آشکار می‌کنید، می‌داند».

هر آنچه بوده و یا خواهد شد را می‌داند و علم او به آنچه که نبوده و چگونه خواهد بود تعلق می‌گیرد. علم خداوند بر همه چیز احاطه دارد و هرکس گمان کند که خداوند بعضی از اعمال بندگان را نمی‌داند او در صفات پروردگار دچار الحاد شده و منکر صفت علم خداوند گردیده است. سپس پروردگار متعال می‌فرماید: ﴿وَذَٰلِكُمۡ ظَنُّكُمُ ٱلَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُمۡ أَرۡدَىٰكُمۡ﴾[فصلت: ۲۳]. «این ظن و گمانی که نسبت به پروردگار داشتید موجب هلاکت شما گردید».

﴿أَرۡدَىٰكُمۡ﴾یعنی شما را به پستی انداخت که همان هلاکت است. ﴿فَأَصۡبَحۡتُم مِّنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ﴾[فصلت: ۲۳]. «در زمره زیان‌مندان قرار گرفتید».

این آیه ما را راهنمایی می‌کند به اینکه هرکس صفتی از صفات پروردگار را انکار نماید به اهل جاهلیت شبیه است و به عذاب شدیدی تهدید شده است. بنابراین، نفی کنندگان صفات از فرقه‌های جهمیه، معتزله، اشاعره و ماتریدیه این خصوصیات زشت را از اهل جاهلیت به ارث برده‌اند به همین دلیل به عذاب شدیدی تهدید شده‌اند. چون نسبت به خداوند ظن و گمان بدی داشته‌اند.

از جمله الحاد در صفات، تأویل کردن و آن را از معنای صحیحش خارج نمودن است. چنانکه استواء را به استیلاء و سلطه، و ید را به قدرت معنی کرده‌اند. همچنین از جمله الحاد این است که معنای آن را منحصر به خدا بداند و معنایی که نصوص بر آن دلالت دارند را انکار نماید.