مسئله پنجاه و دوم: بر حکمت خداوند عیب می‌گرفتند
شرح:
خداوند متعال خود را به حکمت توصیف نموده است. حکمت یعنی هر چیزی را در جای لایق به خود قرار دادن. بنابراین، حکیم کسی است که هر چیز را در جای مناسب و شایسته به خود قرار دهد. پس در اینکه خداوند متعال خود را حکیم می‌نامد بدین معنی است که دارای حکمت کامل است. همه مخلوقات را بر اساس حکمت آفریده و هیچ پدیده ای را بدون حکمت و بیهوده ایجاد ننموده است. آسمان‌ها، زمین، درختان، دریاها، کوه‌ها، عالم جن وانس، حیوانات و حشرات و به طور کلی هر چیزی را برای حکمتی آفریده است. هرگاه در خلقت مخلوقات و چگونگی ارتباط و هماهنگی آن‌ها با هم و نتایج حاصل از آن بنگرید حکمت خداوند را دریافته و به این باور که خالق آن‌ها صاحب حکمت متعالی است، پی خواهید برد. ﴿أَعۡطَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ خَلۡقَهُۥ ثُمَّ هَدَىٰ﴾[طه: ۵۰].
«به هر چیز آنچه لازمه خلقت بود عطا و سپس آن را هدایت کرد».
و باز می‌فرماید: ﴿وَمَا خَلَقۡنَا ٱلسَّمَآءَ وَٱلۡأَرۡضَ وَمَا بَيۡنَهُمَا بَٰطِلٗاۚ ذَٰلِكَ ظَنُّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْۚ فَوَيۡلٞ لِّلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنَ ٱلنَّارِ ٢٧﴾[ص: ۲۷].
«آسمان و زمین و هر آنچه در بین آن‌هاست را به باطل نیافریدیم. کافران چنان گمان کردند. پس وای به حال کسانی که کافر شدند از آتش عذاب جهنم».
خداوند متعال در آفرینش، امر و نهی و تشریعاتش حکیم است. از هیچ چیز نهی نکرده است مگر اینکه ضرر خالص یا جانب ضرر در آن ترجیح داشته باشد؛ و به چیزی دستور نداده مگر آنکه در آن مصلحت خالص یا جنبۀ مصلحتی آن بیشتر باشد. و از جمله حکمت پروردگار محاسبه کردن مخلوقات است. به اهل احسان به خاطر احسانشان، پاداش و بدکار را به خاطر ارتکاب بدی، کیفر می‌دهد و انسان را بدون جزا و پاداش رها نکرده است. طوری که هرکس هر آنچه را خواست انجام دهد سپس حساب و کتابی در بین نباشد چون این کار در صورت وقوع، خلاف حکمت بود و به این مناسبت می‌فرماید: ﴿وَمَا خَلَقۡنَا ٱلسَّمَآءَ وَٱلۡأَرۡضَ وَمَا بَيۡنَهُمَا لَٰعِبِينَ ١﴾[الأنبیاء: ۱۶].
«ما آسمان و زمین و آنچه بین آن دو است را بیهوده نیافریدیم».
و می‌فرماید: ﴿وَمَا خَلَقۡنَا ٱلسَّمَآءَ وَٱلۡأَرۡضَ وَمَا بَيۡنَهُمَا بَٰطِلٗاۚ ذَٰلِكَ ظَنُّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْۚ فَوَيۡلٞ لِّلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنَ ٱلنَّارِ ٢٧﴾[ص: ۲۷].
«آسمان و زمین و هر آنچه در بین آن‌هاست به باطل نیافریدیم کافران چنان گمان کردند پس وای به حال کسانی که کافر شدند از آتش عذاب جهنم». پروردگار سبحان سخن منکرین رستاخیز و قیامت را مردود می‌دارد و می‌فرماید: ﴿أَفَحَسِبۡتُمۡ أَنَّمَا خَلَقۡنَٰكُمۡ عَبَثٗا وَأَنَّكُمۡ إِلَيۡنَا لَا تُرۡجَعُونَ ١١٥﴾[المؤمنون: ۱۱۵].
«آیا می‌پندارید شما را بیهوده خلق کرده‌ایم و به سوی ما برگردانده نمی‌شوید؟». ﴿لَا تُحَرِّكۡ بِهِۦ لِسَانَكَ لِتَعۡجَلَ بِهِۦٓ ١٦﴾[القیامة: ۳۶].
«آیا انسان گمان کرده که بدون امر و نهی و بدون مجازات رها شده است؟».
اهل جاهلیت حکمت پروردگار متعال را در آفرینش و اوامرش انکار می‌کردند. معتزله و اشاعره نیز در افعال و کردار خداوند، حکمت را نفی می‌کردند. اشاعره می‌گفتند: خداوند کاری را برای حکمت انجام نمی‌دهد بلکه صرفاً برای قصد و اراده‌ای که می‌نماید انجام می‌دهد. چون حکمت این است که کاری را به قصد و منظور انجام دهند ولی خداوند از اغراض و اهداف منزه است و همچنین آن وقت، حکمت در آن تأثیر می‌گذارد و به خاطر این علت باید آن را ایجاد نماید در حالی که خداوند متعال آنچه را بخواهد به صرف خواستن و اراده کردن نه به خاطر حکمت انجام می‌دهد. بنابراین به قصد تنزیه به گمان خودشان حکمت را در افعال و شرع خداوند نفی کردند و بر این اساس می‌گفتند: خداوند مجاز است که به کفر، فسق و معاصی امر کند و از اطاعت، بندگی، نماز، صله رحم و انجام کار خوب نهی نماید و این‌ها به خاطر خواست خداوند ترجیح می‌یابند و همچنین به شر و بدی امر و از خیر و نیکی نهی نماید چون هر چه را بخواهد انجام می‌دهد.
در جواب می‌گوییم: بلی خداوند سبحان هر چه را بخواهد انجام می‌دهد ولی چیزی را جز به حکمت انجام نمی‌دهد.
می گویند: خداوند مختار است که کافر را وارد بهشت و مؤمن متقی را وارد جهنم نماید چون این کار نزد او ترجیح دارد و علل و اسباب او را محکوم نمی‌کند.
در جواب می‌گوییم: این سخن باطل و مردودی است و شایسته و لایق به حکمت پروردگار نیست، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿أَمۡ نَجۡعَلُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ كَٱلۡمُفۡسِدِينَ فِي ٱلۡأَرۡضِ أَمۡ نَجۡعَلُ ٱلۡمُتَّقِينَ كَٱلۡفُجَّارِ ٢٨﴾[ص: ۲۸].
«آیا کسانی که ایمان آورده و عمل شایسته انجام داده‌اند را همانند فسادکنندگان می‌گردانیم؟ آیا به متقین همانند اهل فجور بنگریم؟» و می‌فرماید: ﴿أَمۡ حَسِبَ ٱلَّذِينَ ٱجۡتَرَحُواْ ٱلسَّئَِّاتِ أَن نَّجۡعَلَهُمۡ كَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَوَآءٗ مَّحۡيَاهُمۡ وَمَمَاتُهُمۡۚ سَآءَ مَا يَحۡكُمُونَ ٢١﴾[الجاثیة: ۲۱].
«آیا پنداشته‌اند که مجرمان را مانند کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند قرار می‌دهیم؟ و مرگ و حیاتشان مثل هم است؟ بسیار بد حکم می‌کنند». گویندگان این مقالات، خداوند متعال را به فجور و بدی توصیف می‌کنند؛ چیزی که خداوند متعال از آن پاک و منزه است. این مذهب جاهلیت و نفی کنندگان حکمت پروردگار از اشاعره و همفکرانش بود که از خداوند متعال عافیت را می‌طلبیم.