مقدمه
إن الحمد لله نحمده ونستعينه ونستغفره ونعوذ بالله من شرور أنفسنا وسيئات أعمالنا من يهده الله فلا مضل له ومن يضلل فلا هادي له وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له وأشهد أن محمدا عبده ورسوله،
﴿قُلۡ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحۡيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ١٦٢ لَا شَرِيكَ لَهُۥۖ وَبِذَٰلِكَ أُمِرۡتُ وَأَنَا۠ أَوَّلُ ٱلۡمُسۡلِمِينَ ١٦٣﴾[الأنعام: ۱۶۲ –۱۶۳] أما بعد:
فإن أصدق الحديث كتاب الله و خير الهدى هدي محمد جوشر الأمور محدثاتها وكل محدثة بدعة وكل بدعة ضلالة وكل ضلالة في النار.
در قرون اولیه‌ی اسلامی فرق مختلف اسلامی نظریاتی را در حوزه‌های مربوط به عقل و نقل مطرح کردند که باعث اختلاف دیدگاه‌های شدیدی گردید. از جمله‌ی آن فرق می‌توان به دو فرقه‌ی عمده و اصلی، معتزله و اشاعره اشاره کرد.
معتزله‌ها با مطرح‌کردن بعضی مسائل عقلی و طرح تعارض عقل و نقل به انکار حجیت اخبار آحاد به طور کلی یا اکثر قریب به اتفاق آن‌ها پرداختند. در مقابل اشاعره برای نجات از عقل‌گرایی صرف معتزلی‌ها خواستند رابطه‌ای قانونمند و ایده آل و شرع پسند بین عقل و نقل به وجود آورند تا در نتیجه‌ی آن، بتوانند از عقل‌گرایی صرف نجات یابند، و هم به نص گرایی صرف دچار نشوند، ولی باز نتوانستند و دچار اشتباهات فراوانی بر سر موضوعات مختلف شدند. یکی از این موضوعات اخبار آحاد بود. آن‌ها معتقد بودند که اخبار آحاد گرچه وجوب عمل دارند ولی مفید علم نمی‌باشند، یعنی در احکام قابل قبول ولی در عقیده حجت نمی‌باشند.
علمای اهل سنت و جماعت از همان زمان ظهور فرق اسلامی به نقد و ارزیابی عقاید آن‌ها پرداختند. این جنگ و جدال تا به امروز نیز ادامه داشته است. ولی امروزه بحث اختلاف بر سر اخبار آحاد رنگ روشن‌تری به خود گرفته است. گروهی از جماعات اسلامی در حوزه‌ی دعوت اسلامی به وجود آمده‌اند که با استناد به حجیت خبر واحد در عقیده، مخالفانشان را تکفیر و تفسیق می‌نمایند و در مواردی متوسل به برخوردهای فیزیکی می‌شوند.
این که سنت نبوی بالجمله مصدر تشریع احکام و منبع تأسیس و تثبیت عقاید شرعی است محل خلاف نیست، بلکه موضوع خلاف در این بحث، طریقه‌ی ثبوت خبر از پیامبرجاست که آیا برای این که حدیثی به ثبوت جزمی برسد تا موجب اعتقاد گردد، صرف صحت حدیث ولو به طریق آحاد نقل شده باشد، کافی است؟ یا باید گروهی که عادتاً احتمال تبانی آن‌ها بر کذب محال باشد از گروهی مثل خودشان نقل کرده باشند؟
به عبارت دیگر آیا عقاید با حدیث آحاد صحیح، ثابت می‌شود؟ یا فقط از راه قرآن و حدیث متواتر ثابت می‌گردد؟
موضوع اخبار آحاد و استدلال به آن‌ها در عقاید، از بزرگترین موضوعاتی است که قضایای مهم، اختلافات اعتقادی و آثار عملی زیادی را در واقع مسلمانان امروزی در بر دارد. و به خاطر اهمیت این موضوع و جایگاه مهمش، هر عالمی که توانسته در مورد آن بحث کرده و نظرش را داده و هیچ کتاب اصول فقهی دیده نمی‌شود، مگر آن که به اجمال یا به تفصیل به این موضوع پرداخته است.
بحث خبر واحد و جایگاهش برای اثبات عقیده براساس آن، دچار انحرافات بزرگی در زمان ما شده است، و ریشه‌های اساسی که این بحث بر آن‌ها بنا شده دچار اختلاط گردیده، تا جائی که بحث خبر واحد تبدیل به ضرورتی در دایره‌ی عمل اسلامی و بازگرداندن خلافت راشده‌ی اسلامی و سببی برای تفرق مسلمین و اختلاف گروه‌ها و داعیان اسلامی گردیده و باعث فتح بابی شده تا اساس ولاء و براء اسلامی و تکفیر و تضلیل بر آن بنا شود.
من در این رساله قصد دارم تا با دیدی صرفاً عملی – تحقیقی، و بدون داشتن هرگونه تعصبی به بررسی موضوع پرداخته و افق روشنی را در جلو دیدگاه مسلمانان نسبت به این موضوع بازنمایم.
در این پایان نامه تلاش شده به طور واضح و شفاف بحث ارائه شود، در جایی که نیاز به تفصیل بوده بحث را به تفصیل و در جایی که نیاز نبوده به صورت مختصر بحث ادامه داده شده. مسائلی که مربوط به رساله بوده تا حد ممکن آورده شده و از بحث‌های تکراری و غیر مرتبط پرهیز گردیده است.
مشخصه‌ی بارز پایان نامه این است که با رویکردی اصولی – کلامی و صرفاً با تمرکز بر چهارچوب اساسی بحث بر حجیت اخبار آحاد در عقاید، به طرح مطلب پرداخته است، چون موضوع این پایان نامه فراتر از حجیت اخبار آحاد در احکام است بلکه پله‌ای بالاتر و بررسی حجیت اخبار آحاد در عقیده می‌باشد.
ضرورت تحقیق
از زمان ائمه سلف تا به امروز، اقوال گسترده‌ای در مورد حجیت اخبار آحاد در عقاید مطرح شده است، و موجب اختلافات زیادی شده است، به دلیل اهمیت این موضوع و استفاده از آن در بسیاری از بحث‌های کاربردی اصولی – کلامی نیاز شدید در این باره به جمع‌آوری و بررسی دلایل و تعیین آرای راجح در این میان احساس می‌شود، با توجه به این که امروزه اختلافات شدیدی بین مکاتب فکری اسلامی معاصر در مورد این موضوع و تأثیر مستقیم این بحث در موضع‌گیری‌های افکار اسلامی معاصر نسبت به یکدیگر و دنیای غرب وجود دارد، پژوهشی مستقل و عاری از هرگونه پیش داوری در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد.
سوالات تحقیق
حکم عمل به خبر واحد.
مفید علم‌بودن خبر واحد صحیح.
امکان تحصیل عقاید شرعی از اخبار آحاد.
آثار مفید علم‌بودن اخبار آحاد.
دلیل عدم تکفیر منکرین اخبار آحاد صحیح.
فرضیات تحقیق
۱- عمل به خبر واحد صحیح مطلقاً واجب است.
خبر واحد صحیح اگر از سوی امت مورد قبول قرار گیرد مفید علم است.
می‌توان عقاید شرعی را از اخبار آحاد صحیح اخذ کرد و به آن‌ها ایمان داشت.
لازمه حجیت اخبار آحاد ایمان و عمل به مفاد آن‌هاست.
در موارد جهل به وجود خبر واحد یا خطا در تأویل آن‌ها حکم به تکفیر و تفسیق نمی‌شود.
روش تحقیق
با روش تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای.