(پیشگفتار)
علما در مورد خبر واحد و حجت‌بودن یا نبودن آن در عقاید بحث‌های زیادی کرده‌اند که یکی از بحث‌های اساسی آن‌ها حول افاده‌ای خبر احد است، یعنی خبر واحد مفید چه چیزی است؟ آیا مفید علم است یا نه؟ اگر مفید علم است، مفید علم نظریست یا ضروری؟ و در مورد این مسئله به دو دسته‌ی کلی تقسیم شدند:
الف- علمای سلف صالح معتقد بودند که هرآنچه را خدا در مورد آن خبر داده و یا رسول خدا جبه آن خبر داده و به طور صحیح به ما رسیده، واجب است نسبت به آن ایمان داشته و تصدیقش نمائیم، و آن‌ها بین خبر متواتر و خبر آحاد تفاوتی قائل نبودند، بلکه به حدیث نگاه می‌کردند وقتی به صحت آن پی می‌بردند، برایشان حجت بود و آن را در عقیده نیز حجت می‌دانستند.
ب- دسته‌ی دیگری، احادیث آحاد صحیح را در باب عقاید حجت نمی‌دانستند و برای اثبات عقاید فقط به قرآن و خبر متواتر رجوع می‌کردند و مدعی بودند برای اثبات عقیده فقط به نص قطعی الدلالة و قطعی الثبوت دست می‌گیرند و خبر آحاد صحیح را مفید ظن – ظنی الثبوت – می‌دانستند. علمای کلام مدعی چنین گفتاری بودند و بعضی از علمای اصولی نیز از آن‌ها پیروی کردند و این گفتارشان در زمان ما نیز گسترش زیادی پیدا کرده است، تا جایی که سخن حق علمای سلف در میان ما غریب شده است، ولی علمای حقیقی در گذشته و حال همواره در صدد جواب‌دادن به شبهات این دسته و آشکارکردن انحراف دیدگاه آن‌ها بوده‌اند [۲۰۰].
امیر الصنعانی اقوال مربوط به افاده‌ی علم خبر واحد را به سه دسته تقسیم کرده است:
أ- خبر واحد ذاتاً و همیشه مفید علم است، هر زمان خبر واحدی وجود داشته باشد مفید علم است و این فرموده‌ی امام احمد بن حنبل است.
ب- خبر واحد ذاتاً و گاه گاهی مفید علم است، یعنی لازمه‌ی هر خبر واحدی مفید علم‌بودنش نیست.
ج- خبر واحد زمانی مفید علم است که همراه قرائن باشد [۲۰۱].
شیخ قرضاوی در این باره به تفصیل بیشتری در مورد دیدگاه علما نسبت به افاده‌ی خبر واحد بحث کرده‌اند و می‌فرماید: «در این باره سه قول وجود دارد:
الف- خبر واحد به طور مطلق – با قرینه یا بدون قرینه – مفید علم نیست.
ب- خبر واحد به طور مطلق – ولو بدون قرینه – مفید علم است.
ج- خبر واحد وقتی مفید علم است که قرائنی به همراه داشته باشد.
قول اول: مذهب جمهور اصولیین و متکلمین و مذهب ائمه‌ی سه‌گانه – ابوحنیفه، مالک و شافعی – می‌باشد. آن‌ها گفته‌اند: خبر واحد مفید علم نیست ولی موجب عمل است و بر کسانی که معتقد به مفید علم‌بودن خبر واحد بودند، رد زده‌اند.
فخرالإسلام بزودی، غزالی، انصاری و اسنوی از جمله‌ی این گروه بوده‌اند.
قول دوم: مذهب امام احمد، داوود ظاهری، حارث المحاسبی، الکرابیسی و جمهور محدثین و عامه‌ی سلف بوده است. و در میان متأخرین احمد محمد شاکر، الألبانی و عامه‌ی حنابله نیز چنین اعتقادی دارند.
قول سوم: مذهب جماعتی از اصولیین، متکلمین و محدثین می‌باشد و رأی ابن الصلاح شهرزوری و پیروانش نیز همین است» [۲۰۲].
حافظ عراقی نیز علما را بر سر مفید علم‌بودن یا نبودن خبر واحد به چهار دسته تقسیم کرده است:
الف- تاج الدین سبکی، امام الحرمین جوینی، غزالی، امام فخر رازی، آمدی، ابن حاجب و بیضاوی معتقدند خبر واحدی که قرائن آن را در بر گرفته باشند مفید علم است.
ب- اکثر اصولیین می‌گویند، خبر واحد به طور مطلق مفید علم نیست.
ج- باجی از احمد بن حنبل، ابن خویز منداد نقل می‌کند که خبر واحد به طور مطلق مفید علم است. ابوالحسین می‌گوید: از گروهی نقل شده که خبر واحد مفید علم ظاهری است، و منظورشان علم ظنی بوده است.
د- استاد ابواسحاق و ابن فورک گفته‌اند که خبر واحد غیر مستفیض مفید علم نیست ولی خبر واحد مستفیض مفید علم نظری است [۲۰۳].
اینجا نیاز به توضیح کوچکی لازم است و آن اشتباه شیخ قرضاوی در بند (قول اول) و حافظ عراقی در بند (ب) می‌باشد، همچنانکه بعداً مشخص خواهد شد نسبت این قول به اکثر اصولیین درست نمی‌باشد. چون اکثر اصولیین معتقدند اخبار آحاد همراه قرآن مفید علم می‌باشد خصوصاً ائمه‌ی اربعه و اکثریت علمای هم‌عصر آن‌ها و حتی عده‌ی زیادی قائل به مفید علم یقینی چنین اخباری هستند.
[۲۰۰] الأشقر، العقیدة في الله، ص ۵۱ – ۵۳. [۲۰۱] الصنعانی، توضیح الأفکار، ۱ / ۲۶ – ۲۷، الرملی، غایة المأمول، ص ۲۸۱. [۲۰۲] القرضاوی، المرجعیة العلیا للقرآن والسنة، ص ۱۱۷ – ۱۱۹. [۲۰۳] حافظ العراقی، الغیث الهامع، ص ۴۱۶ – ۴۱۷.