۱-۲-۲- نظر نظام
ابراهیم نظام می‌گوید: میزان صدق و کذب خبر مطابقت آن با اعتقاد مخبر و عدم مطابقت آن با اعتقاد مخبر است، پس اگر کسی معتقد باشد، آسمان زیر پای ما است و بگوید: «السماء تحتنا» صادق است، و اگر بگوید: «السماء فوقنا» و اعتقاد به آن نداشته باشد کاذب است با آن که جمله‌ی اول خلاف واقع و جمله‌ی دوم عین حقیقت است.
منظور نظام از اعتقاد علم و ظن است نه وهم و شک. علم یعنی قطع و یقین و «ظن» جایی است که قطع در موضوعی نباشد ولی یکی از دو طرف در نظر متکلم قوی‌تر باشد. چنانکه به ایستادن زید یقین نداشته باشد، ولی هشتاد در صد احتمال ایستادن و بیست در صد، احتمال نایستادن بدهد. «شک» جایی است که هردو احتمال در نظر او مساوی باشد «وهم» عکس ظن است، چنانکه هشتاد در صد احتمال نایستادن و بیست در صد احتمال ایستادن بدهد.
مذهب نظام ضعیف است، چون مشکل به وجود می‌آورد، و آن در هنگامی مشکل ساز است که شخص شکی خبری می‌دهد، زیرا چنانکه گفته شده در خبر شاک نه اعتقاد به وقوع نسبت است تا صدق باشد و نه اعتقاد به عدم وقوع آن تا کاذب شود. بنابراین، واسطه پیدا می‌شود، یعنی خبری که نه صادق است و نه کاذب با آن که نظام قائل به واسطه نشده بود و خبر را منحصر به صدق و کذب کرده بود [۴۸].
[۴۸] شیرازی، آئین بلاغت، ۱/ ۲۰۸- ۲۰۷؛ التفتازانی، شرح المختصر، ص ۳۹.