۳-۴-۳ ملاک، قبول امت یا قبول اهل علم
اگر به کتاب‌های اصولیین به دقت نگاه شود مشخص خواهد شد که قاطبه‌ی متکلمین و اهل حدیث و حتی جمع کثیری از معتزلی‌ها معتقدند اخبار آحادی که مورد قبول امت قرار گرفته مفید علم نظری و اکتسابی است و حتی عده‌ی زیادی بر این عقیده‌اند که مفید علم یقین نیز می‌باشد.
ابن تیمیه می‌گوید: جمهور اهل علم از همه‌ی طوایف معتقدند که خبر واحدی که مورد قبول امت واقع شده و امت آن را تصدیق کرده و بدان عمل نمایند، مفید علم است و این همان چیزی است که مصنفان مباحث اصول فقه ذکر کرده‌اند، از آن جمله: اصحاب ابوحنیفه، مالک، شافعی و احمد می‌باشند، و فقط فرقه‌ی اندکی از متأخرین به دلیل پیروی از طائفه‌ای از اهل کلام این مسئله را انکار کرده‌اند. ولی اکثر اهل کلام در این باره موافق فقها و اهل حدیث و سلف بوده‌اند و آن قول اکثر اشاعره مثل: ابواسحاق، ابن فورک بوده ولی ابوبکر باقلانی آن را انکار کرده و عدهای مثل امام الحرمین جوینی، ابوحامد غزالی، ابن عقیل، ابن الجوزی، ابن الخطیب، آمدی و امثال این‌ها از او پیروی کرده‌اند. ولی قول ارجح همان چیزی است که ابوالطیب، ابواسحاق و امثال آن‌ها از ائمه‌ی شافعیه و قاضی عبدالوهاب و امثال او از مالکیه و ابویعلی، ابوالخطاب، ابوالحسن، ابن الزاغونی و امثال آن‌ها از حنابله و شمس الدین سرخسی و امثال او از حنفیه گفته‌اند – یعنی خبر واحدی که مورد قبول امت قرار گرفته مفید علم است – و اگر اجماع بر تصدیق خبر موجب قطع به آن خبر است، پس در اینجا اجماع اهل علم به حدیث معتبر است، همچنانکه در مسئله‌ی احکام، اجماع اهل علم به امر و نهی و اباحه معتبر است [۴۱۶].
ابن النجار در این باره چنین تقسیم‌بندی کرده است: عامه‌ی اصولیین از اصحاب ابوحنیفه، شافعی و احمد معتقدند خبر واحدی که مورد قبول امت قرار گرفته و به آن عمل کرده‌اند مفید علم است و فقط عده‌ی اندکی که از طائفه‌ی اهل کلام پیروی می‌کنند این مسئله را انکار می‌کنند [۴۱۷].
قاضی ابویعلی، ابوالخطاب، ابن الزاغونی، شیخ تقی الدین، ابواسحاق، ابوالطیب، عبدالوهاب و امثال او از مالکیه، سرخسی و امثالش از حنفیه، اکثر فقها، اهل حدیث، سلف امت و اکثر اشعریة خبر واحدی را که مورد قبول امت قرار گرفته مفید علم می‌دانند [۴۱۸].
ابن عقیل، ابن الجوزی، قاضی ابوبکر باقلانی، غزالی، ابن برهان، فخر رازی، آمدی، ماوردی و عده‌ی زیاد دیگری معتقدند که خبر واحدی که مورد قبول امت قرار گرفته مفید علم نمی‌باشد [۴۱۹].
برای توضیح بیشتر در باره‌ی قبول امت یا اهل علم‌بودن خبر واحد به نقل یک سری از اقوال علما در این باره می‌پردازیم.
یک دسته از اخبار آحاد مفید علم هستند، یکی از آن‌ها خبر شخص عادلیست که مورد قبول امت قرار گرفته است و فرقی نمی‌کند، عدهای به آن عمل کنند و عدهای دیگر عمل ننمایند بلکه آن را تأویل نمایند [۴۲۰].
إسنوی از قول معتزلی‌ها نقل می‌کند: «اجماع امت بر عمل به موجب خبری دلالت بر صحت قطعی – مفید علم‌بودن – آن خبر دارد» [۴۲۱].
اخبار مستفیض که مورد قبول امت واقع شده‌اند مفید علم و یقین هستند [۴۲۲].
ابن خویز منداد در کتاب (أصول الفقه) می‌گوید: «قاضی می‌گوید: خبر واحد مفید علم است اگر سندش صحیح بود و مورد قبول امت بود» [۴۲۳].
خبر واحدی که امت بر مقتضای آن اجماع کرده و حکم به صحت آن داده باشند، قطعی الصدق است [۴۲۴].
اگر کسی خبری را روایت کرد و دیدیم که امت بر عمل به مقتضای آن اجماع کرده‌اند، بر مبنای دیدگاه بعضی از معتزلی‌ها و غیر آن‌ها چنین خبری قطعی الصدق است [۴۲۵].
هر زمان که امت بر صادق‌بودن مخبری در خبرش اجماع حاصل کردند، صدق آن خبر برایمان روشن می‌گردد [۴۲۶].
خبر واحد که اجماع بر عمل به مقتضای آن حاصل شده باشد مفید علم است و همچنین خبر واحدی که مورد قبول امت قرار گرفته است نیز مفید علم است [۴۲۷].
اخبار صحیحین، چون مورد قبول امت قرار گرفته و اجماع بر مزیت آن‌ها حاصل شده مفید علم است [۴۲۸].
احادیث آحادی که مورد قبول امت واقع شده‌اند مفید علم یقینی هستند [۴۲۹].
خبر مشهور جزئی از متواتر معنوی است، چون مورد قبول امت قرار گرفته است [۴۳۰].
براساس دیدگاه عدهای خبر واحدی که از سوی امت مورد قبول قرار گرفته باشد، مفید علم است [۴۳۱].
خبر واحدی که مورد قبول امت قرار گیرد، حق است و مفید علم استدلالی می‌باشد [۴۳۲].
خبر واحدی که مورد قبول امت قرار گیرد، مفید علم یقینی است [۴۳۳].
خبر مخبری که مسلمانان بر تصدیق آن اجماع دارند، مفید علم یقینی است [۴۳۴].
خبر واحدی که مورد قبول امت قرار گرفته باشد مفید علم اکتسابی است [۴۳۵].
از جمله احادیث صحیح، حدیثی است که مورد قبول مسلمانان قرار گرفته و به آن عمل کرده‌اند [۴۳۶].
و از جمله احادیث صحیح دیگر حدیثی است که مورد قبول اهل علم به حدیث قرار گرفته، مثل احادیث صحیح بخاری و مسلم، و سایر مردم نیز پیرو آن‌ها هستند [۴۳۷].
احادیث آحادی که علما بر صحت آن اتفاق دارند، مفید صدق هستند و جمهور متون صحیح از این نوع می‌باشند و مفید علم یقینی می‌باشند [۴۳۸].
اخبار آحادی که در قرن دوم و سوم هجری توسط عده‌ی زیادی روایت شده‌اند و مورد قبول امت قرار گرفته‌اند، اخبار مشهور هستند [۴۳۹].
خبر واحدی که مورد قبول امت قرار گرفته نزد علما مفید علم است [۴۴۰].
خبر واحدی که مورد قبول و تصدیق امت قرار گرفته یا امت بر عمل به موجب آن اتفاق کرده‌اند، نزد عامه‌ی فقها و اکثر متکلمین مفید علم است [۴۴۱].
براساس این اقوالی که نقل شد – خصوصا این دو قول آخر، صنعانی و ابن تیمیه – مشخص می‌شود که عامه‌ی فقها و اکثر متکلمین ملاک‌شان در قبول مفید علم‌بودن اخبار آحاد، قبول یا عدم قبول این اخبار از طرف امت بوده است و این خود گواه روشنی است بر این مسئله که قبول امت ملاک است نه قبول علما، هرچند که اگر دقیق‌تر به موضوع نگاه شود مشخص می‌گردد که امت نیز همواره و همیشه پیرو علمای زمان خود بوده‌اند، پس قبول امت در عرض قبول اهل علم می‌باشد و اهل علم نیز قسمتی از امت مسلمان هستند پس این دو مسئله نمی‌تواند قابل تفکیک باشد.
[۴۱۶] ابن تیمیة، مجموعة الفتاری، ۱۳ / ۱۸۸ – ۱۸۹. [۴۱۷] ابن النجار، شرح الکوکب المنیر، ۲ / ۳۴۹ – ۳۵۰. [۴۱۸] همان منبع. [۴۱۹] ابن النجار، شرح الکوکب المنیر، ۲ / ۳۵۱. [۴۲۰] الشیرازی، اللمع في أصول الفقه، ص ۷۲. [۴۲۱] الإسنوی، نهایة السول، ۳ / ۶۵. [۴۲۲] ابن القیم، مختصر الصواعق المرسلة، ص ۳۵۶. [۴۲۳] ابن القیم، مختصر الصواعق المرسلة، ص ۳۶۳. [۴۲۴] البصری، المعتمد في أصول الفقه، ۲ ۸۴. [۴۲۵] الآمدی،، الإحکام في أصول الأحکام، ۱ / ۲۸۱. [۴۲۶] الجوینی، التلخیص في أصول الفقه، ص ۲۷۹. [۴۲۷] الشوکانی، إرشاد الفحول، ۱ / ۱۳۸. [۴۲۸] ابن حاجب، مختصر المنتهی الأصولی، ص ۹۰. [۴۲۹] ابوشهبة، الوسیط في علوم و مصطلح الحدیث، ص ۴۱. [۴۳۰] النسفی، کشف الأسرار، ۲ / ۱۳. [۴۳۱] ابن النجار، شرح الکوکب المنیر، ۲ / ۳۴۹. [۴۳۲] ابی یعلی، العدة في أصول الفقه، ۲ / ۹۵، البنانی، حاشیة البنانی، ۲ / ۱۲۶. [۴۳۳] ابن ابی العز، شرح العقیدة الطحاویة، ص ۳۵۵. [۴۳۴] الجصاص، الفصول في الأصول، ۳ / ۶۴. [۴۳۵] الشیرازی، شرح اللمع، ۲ / ۵۷۹، الزرکشی، البحر المحیط في أصول الفقه، ۴ / ۲۴۴. [۴۳۶] ابن تیمیة، علم الحدیث، ص ۱۴. [۴۳۷] همان منبع. [۴۳۸] ابن تیمیة، علم الحدیث، ص ۱۸. [۴۳۹] البخاری، کشف الأسرار، ۲ / ۶۷۴. [۴۴۰] الصنعانی، توضیح الأفکار لمعانی تنقیح الأنظار، ص ۱۲۳. [۴۴۱] ابن تیمیة، مجموعة الفتاوی، ۲۰ / ۱۴۲.