مبحث اول: اهمیت شناخت توحید اسماء و صفات
یکی از ضروریات توحید، اندیشیدن در اسماء و صفات الهی است، آنگونه که شایستهی اوست: «زیرا اندیشیدن و تعقل ورزیدن در اسماء و صفات الهی و فهم و درک آن درست مطابق با مراد الله -تعالی- از آنها، یکی از مهمترین، عظیمترین و با شکوه‌ترین کارهاست و در این کار منافع و فواید بسیار والایی وجود دارد و بالتبع نتایج سودمند بر آن مترتّب است. از این رو علمای اسلامی -اعم از قدیم و جدید- همواره به تألیف کتاب‌هایی مستقل در این باب، یا شروح و تعلیقاتی بر آن پرداخته‌ا‌ند و کسانی را که پارهای از آنها یا همهی آنها را ردّ کرده‌‌اند، مورد تاخت و تاز قرارداده‌ا‌ند» [۶۷].
توحید اسماء و صفات در حقیقت نیمهی باب ایمان به الله تعالی است، چرا که هر پژوهشگری به سادگی میداند که توحید دو نوع است:
توحید علمی خبری اعتقادی: که متضمن اثبات صفات کمالی برای الله تعالی و پاک و منزه دانستن او از هر نوع تشبیه و تمثیل، یا صفات نقص است.
توحید عبادت: به این معنی که او تنها، یگانه و بدون شریک است و همواره باید با او تجدید محبت کرد و بدو اخلاص ورزید و تنها از او بیم و امید داشت؛ فقط بر او توکل کرد و به قدرش راضی بود و فقط او را پروردگار و فرمانروا و سرپرست دانست و هیچ کس و هیچ چیز را با او برابر ندانست.
الله تعالی این دو نوع توحید را در دو سورهی: «اخلاص و کافرون» بیان کرده است، در سورهی اخلاص سخن از صفات کمالی است و اینکه او پاک و منزه از هر نقص و عجزی است:
﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾[الإخلاص: ۱].
«بگو: خدا یگانهی یکتا است».
و در سورهی «کافرون» که متضمن توحید علمی و ارادی است، بحث از وجوب عبادت فقط برای الله تعالی و عدم شرک ورزی به اوست و اینکه باید از هر عبادتی برای غیر او پرهیز کرد.
﴿قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡكَٰفِرُونَ ١ لَآ أَعۡبُدُ مَا تَعۡبُدُونَ ٢﴾[الکافرون: ۱-۲].
«بگو: ای کافران * آنچه را که شما (جز الله) میپرستید، من نمی‌‌پرستم».
این دو نوع توحید مکمل یکدیگرند و هیچکدام بی‌نیاز از دیگری نیست و برای همین بود که رسول الله جدر سنت صبح و مغرب و وتر، هر دوی این دو سوره را با هم میخواند تا آغاز و پایان روزش را با توحید همراه ساخته باشد» [۶۸].
این علم یکی از نابترین وگرانبهاترین علوم است و شناخت آن بر سایر علوم اهمیت و اولویت بیشتری دارد، زیرا بنده در خلال أسماء و صفات و افعال الله -سبحانه و تعالی- پروردگارش را خواهد شناخت.
ابن قیم/در این باره سخنان گرانبهایی دارد، او میفرماید: «توحید اسماء و صفات مطلقاً شریفترین و مهمترین علوم است و تردیدی نیست که شناخت الله -تعالی- و علم به اسماء و صفات و افعال او، یکی از فاضلترین، نابترین و با شکوه‌ترین انواع علوم است و نسبت آن با سایر علوم مانند نسبت یک چیز معلوم و بدیهی در کنار سایر معلومات و بدیهیات است» [۶۹].
ابن العربی مالکی/گوید: «اصالت و شرافت یک علم به شرافت معلوم بستگی دارد و باری -تعالی- شریفترین و ارزشمندترین معلومات است، از این رو علم و آگاهی به اسماء و صفات او شریفترین نوع معلومات است» [۷۰].
اول: توحید اسماء و صفات موجب سرزندگی و شادابی دل‌هاست، شیخ سعدی/در بارهی اهمیت این علم سخنان جالبی دارد که در زیر چکیدهای از آن را که با موضوع ما پیوند دارد ذکر میکنیم، او میفرماید: «این علم که با الله تعالی پیوند دارد، یکی از شریفترین و باشکوهترین انواع علوم است و کسی که با بحث و پژوهش میکوشد تا آن را فهم و درک کند، بی‌گمان خود را به بهترین کارها مشغول داشته است و اگر لطف الله تعالی شامل بندهای شود و آن را بخوبی فهم کند قطعاً به بهترین و شریفترین عطیهی الهی دست یافته است».
دوم: بی‌گمان شناخت الله -تعالی- برای بنده ایجاد محبت، بیم، امید و اخلاص می‌کند و سعادت فرد در گرو آنهاست، بنابراین یگانه راه شناخت الله تعالی، فقط با شناخت اسماء و صفات و فهم معانی و مفاهیم آنها حاصل میآید.
سوم: همانا الله -تعالی- بندگان را آفریده تا او را بشناسند و عبادتش کنند و این همان غایت و مقصودی است که برایش آفریده شده‌اند، بنابراین مشغول شدن به این علم در حقیقت اشتغال به چیزی است که برایش آفریده شده‌اند و بالعکس اگر آن را رها و مهمل یا تباه سازد، قطعاً در برابر چیزی که برایش آفریده شده سهل‌انگاری کرده است و بنده را نسزد که نعمات بی شمار پروردگارش را ببیند، که از هر سو بر او فرود میآیند، اما از شناخت آن سرباز زند.
و راه افزایش ایمان همان شناخت پرودگار است و این با تدبر در اسماء و صفات او در قرآن حاصل می‌شود، به این صورت که هرگاه با یکی از اسماء و صفات او روبرو شود، معنای آنرا ثابت بداند و به شمولیت آن ایمان داشته باشد و او را از هرچه ضد آن است پاک و منزه بداند» [۷۱].
شیخ ناصر السعدی/در بیان اهمیت این علم بسیار سخن گفته است، از جمله میفرماید: «همانا شناخت الله تعالی، پایه و اساس تمام اشیاء است و هر کس خواهان آن است که او را به خوبی بشناسد، باید این شناخت را از طریق اسماء وصفات حاصل کند، یا به تعبیری از طریق افعال و احکام تشریعی او، زیرا او هر کاری که انجام میدهد به مقتضای اسماء و صفات اوست، افعال او در حقیقت عین عدل و فضل و حکمت است، از این رو احکامش را فقط به اعتبار آن چیزی تشریع می‌کند که حکمت، فضل و عدل او اقتضاء دارد، پس تمامی اخبارش حق و صادق و اوامر و نواهیاش عادلانه و حکیمانه است و این علم به خاطر روشنی و وضوحی که دارد بسی بزرگتر و با شکوهتر از آن است که این بندهی حقیر آن را بیان دارم» [۷۲].
توحید اسماء و صفات یکی از بزرگترین ضروریات است:
نفس نیاز شدیدی به شناخت پروردگار و مالکی دارد که یک دم از او بی‌نیاز نیست و صلاح و سامانش فقط با معرفت اسماء و صفات او حاصل می‌شود و هرچه بنده در برابر اسماء و صفات کمالی و بی‌عیب و نقص پروردگارش آگاه‌تر باشد، قطعاً ایمانش عظیم‌تر و سترگتر خواهد بود و به اعتبار این شناخت است که شایستگی ثنا و ستایش پروردگارش را کسب می‌کند» [۷۳].
شیخ عمر الاشقر میگوید: «بندهی مؤمن شناخت اسماء و صفات الله -تعالی- را آنگونه که شایستهی جلال و عظمت اوست، فقط در کتاب و سنت پیامبرش جخواهد یافت» [۷۴].
یکی از فواید بی‌شمار این علم: شناخت حقیقی الله تعالی و بزرگداشت، ثنا و ستایش او با اسماء و صفاتش و دعا کردن با آنهاست» زیرا الله تعالی میفرماید:
﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَا﴾[الأعراف: ۱۸۰].
«الله دارای زیباترین نام‌ها است (که بر بهترین معانی و کامل‌ترین صفات دلالت مینمایند پس به هنگام ستایش یزدان و درخواست حاجات از الله - سبحانه و تعالی) او را بدان نام‌ها یاد دارید و بخوانید...».
[۶۷] نگا: توضيح العقيدة: سعدی، ص ۱۰۰. [۶۸] اجتماع الجيوش الإسلامية على غزو الـمعطلة والجهمية: با اندکی تصرف، ص ۳۵-۳۶. [۶۹] - مفتاح دار السعادة: ۱/۸۶. [۷۰] أحكام القرآن: ابن العربی، ۲/۹۹۳. [۷۱] تيسير الكريم الرحمن في تفسير كلام الـمنان: ۱/۲۶،۲۵،۲۴. [۷۲] تفسير السعدي: ۱/۲۶. [۷۳] الـمواهب الربانية: سعدی، با اندکی تصرف ۶۱،۶۲. [۷۴] العقيدة في الله، عمر الأشقر: ۱۹۳/۱۹۴.