توحید اسما و صفات

مبحث اول- موضع اهل سنت در برابر تأویل:

«تأویل» در لغت به چهار معنی است:

۱- رجوع، بازگشت و سرانجام [۲۵۷].

۲- تعبیر.

۳- تفسیر (مؤلف کتاب لسان العرب بر این باور است که تأویل و تفسیر به یک معنی است) [۲۵۸].

۴- وضوح و روشنی، در این صورت معنایش با معنای تفسیر یکی خواهد بود، زیرا تفسیر نیز در لغت به معنای هویدا کردن و پرده برداشتن از یک چیز است [۲۵۹].

معنی تأویل اصطلاحاً: و تأویل در اصطلاح به دو بخش تقسیم می‌شود:

۱- تأویل در استعمال سلف و اهل لغت گذشته.

۲- تأویل در اصطلاح متأخرین اعمّ از متکلمین، اصولیّون، فقها و متصوّفه.

اما نخست در اصطلاح سلف و اهل لغت گذشته به همان معنای لغوی‌اش مطابق معنای لغوی جدید یعنی: «بازگشت و سرانجام» است، که غالباً در قرآن نیز به همین معنا به کار رفته است و گاهی نیز به معنای تفسیر است که در اصطلاح صحابه، سلف و بسیاری از اهل علم وارد شده است [۲۶۰].

اما دوم در اصطلاح متأخرین به معنای «برگرداندن لفظ به خاطر یک دلیل از احتمال راجح به احتمال مرجوح» [۲۶۱].

شیخ الاسلام ابن تیمیه/در کتاب‌هایش به تفصیل در این باره سخن گفته است و بر این باور است که تأویل دارای معانی متعددی است از جمله:

به معنای تفسیر و این همان معنای غالبی است که در اصطلاح مفسرین از جمله ابن جریر و غیره دیده می‌شود. مجاهد ‏امام مفسرین در بیان معنای تأویل می‌فرماید: حقیقتی است که کلام بدان برگردانده می‌شود، همانگونه که الله تعالی در این آیه بدان اشاره فرموده است [۲۶۲]:

﴿هَلۡ يَنظُرُونَ إِلَّا تَأۡوِيلَهُۥۚ يَوۡمَ يَأۡتِي تَأۡوِيلُهُۥ يَقُولُ ٱلَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبۡلُ قَدۡ جَآءَتۡ رُسُلُ رَبِّنَا بِٱلۡحَقِّ﴾[الأعراف: ۵۳].

«آیا (افراد بی‌باور) انتظار جز این را دارند که سرانجام تهدیدهای کتاب الله را مشاهده کنند، روزی چنین سرانجامی فرا می‌رسد و آنان که در دنیا آن را فراموش کرده‌اند و پشت گوش انداخته‌اند، می‌گویند: بی‌گمان پیغمبران پروردگارمان آمدند و حق را با خود آوردند...».

به عنوان مثال تأویل اخبار معاد عبارتست از تمامی چیزهایی که الله تعالی از آن در آن روز خبر داده‌است، اعمّ از رستاخیز، حسابرسی، جزا و پاداش، بهشت و دوزخ و غیره، همانگونه که یوسف به هنگام سجده‌ی پدر، مادر و برادرانش فرمود:

﴿يَٰٓأَبَتِ هَٰذَا تَأۡوِيلُ رُءۡيَٰيَ﴾[یوسف: ۱۰۰].

«ای پدر! این تعبیر خواب پیشین من است!».

در این آیه یوسف از هرآنچه که عملاً در خارج روی داده بود، به عنوان تأویل رؤیایش نام می‌برد.

۳- تأویل به معنای عدول از احتمال راجح یک لفظ و در نظر گرفتن احتمال مرجوح، به خاطر دلیلی که با آن همراه است و این همان اصطلاح بسیاری از متکلمین، فقها و اصولیون است، لازم به ذکر است این مورد غالباً، تحریف کلام از مواضع خود به حساب می‌آید [۲۶۳].

[۲۵۷] تاج العروس: ۷/۲۱۴، ۲۱۵. [۲۵۸] لسان العرب: ۱۱/۳۳. [۲۵۹] همان: ۵/۵۵. [۲۶۰] منهج الاستدلال علی مسائل الاعتقاد: با اندکی تصرف ۲/۵۳۶. [۲۶۱] التعریفات: جرجانی، ص ۲۴. [۲۶۲] الرسالة التدمریة: ص ۲۹. [۲۶۳] الرساله التدمریة: ص ۲۹، الفتاوی: ج ۱/۶۸-۶۹.