توحید اسما و صفات

مبحث اول: اثبات صفات کمال برای الله -سبحانه و تعالی- در خلال سوره‏ی اخلاص

در قرآن کریم الله عزوجل با صفات کمال توصیف شده است که او یکتا و یگانه است و هیچ‌کس و هیچ چیز با اسماء و صفاتش با او انباز نیست، از جمله در سوره‏ی اخلاص می‏خوانیم که:

﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ٤﴾[الاخلاص: ۱-۴].

«بگو: الله یگانه‏ی یکتاست * الله سرور و والا برآورنده‌ی ‏امیدها و برطرف کننده‏ی نیازمندی‌هاست * نزاده است و زاده نشده است * و کسی همتا و همگون او نمی‌‌باشد».

در این سوره، الله أخودش را با دو صفت: «احد و صمد» به ما معرفی کرده است که بر اتّصاف او به نهایت کمال مطلق دلالت دارند [۱۱۳].

ابوهریره سدر بیان معنی «صمد» می‏فرماید: «‌یعنی او از همه کس بی نیاز است و همه بدو نیازمندند» [۱۱۴].

سخن ابوهریره سدر بیان تفسیر این کلمه بر اثبات و تنزیه دلالت دارد، اثبات به این معنی که مردمان در برآورده کردن تمام نیازها و گرفتاری‌هایشان به او رو می‌کنند، چرا که او به تمام صفات کمالیه آراسته و بر هر چیزی قادر و تواناست و هرچه اراده کند به سرعت انجام می‏گیرد و ‏امر، خلق، جزا و پاداش به دست اوست و مردمان اگر نیرو و قدرتی دارند، همه را او عطا کرده است، که هرگاه بخواهد آنها را پس می‏گیرد یا ابقا می‌کند، بنابراین بازگشت همه به سوی اوست [۱۱۵].

و تنزیه وتقدیس به این معنی که او بی‌نیاز از همه کس و همه چیز است و به هیچ وجه فقر و نیاز متوجه او نبوده و نخواهد بود، چرا که او اولی است که پیش از او کسی و چیزی وجود نداشته است و نزاییده و کسی از او زاده نشده است. و برای بقایش نیز به کسی نیازمند نیست، زیرا او به همه طعام وخوراک می‏دهد و خود نیازی به آن ندارد و در انجام کارهایش دست یاری به سوی کسی دراز نمی‌‌کند، زیرا نه شریکی دارد و نه پشتیبانی و نه یار و یاوری! [۱۱۶].

اگر چه این دو صفت (احد و صمد) بر اتصاف الله تعالی به صفات کمال مطلق دلالت دارند، معنای دیگری نیز دارند و آن نیز نفی ولادت است، به این معنی که از کسی زاده نشده است، زیرا برخی در بیان معنای آن گفته‏اند: «‏صمد» کسی است که شکم، امعاء و احشاء ندارد، بنابراین به خوردن و آشامیدن نیازمند نیست، همانگونه که در سوره‏ی انعام و ذاریات بدان اشاره فرموده است:

﴿قُلۡ أَغَيۡرَ ٱللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيّٗا فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَهُوَ يُطۡعِمُ وَلَا يُطۡعَمُۗ قُلۡ إِنِّيٓ أُمِرۡتُ أَنۡ أَكُونَ أَوَّلَ مَنۡ أَسۡلَمَۖ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ ١٤﴾[الأنعام: ۱۴].

«بگو: ‌آیا غیرالله را معبود و یاور خود بگیرم؟! در صورتی‌که او آفریننده‏ی آسمان‌ها و زمین است واو روزی می‏دهد (و او رازق همگان است و همه بدو نیازمندند) و به او روزی داده نمی‌‌شود (و نیازمند کسی نیست) بگو: به من دستور داده شده است که نخستین کسی باشم که (از این‏امت، خویشتن را خالصانه تسلیم فرمان خدا کند و) مسلمان باشد (و نیز الله به من دستور داده است که) از زمره‏ی مشرکان مباش».

﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ ٥٦ مَآ أُرِيدُ مِنۡهُم مِّن رِّزۡقٖ وَمَآ أُرِيدُ أَن يُطۡعِمُونِ ٥٧﴾[الذاریات: ۵۷].

«و من جن‌ها و انسان‌ها را جز برای پرستش خود نیافریده‏ام * من از آنان نه درخواست هیچ‌گونه رزق و روزی می‏کنم و نه می‏خواهم که مرا خوراک دهند».

بنابراین «أحد» کسی است که همتا، همگون، شبیه و نظیر ندارد و بالتبع دارای همسر نیز نیست، چرا که ولادت ناشی از دو چیز است که در آیات زیر به زیبایی بدان اشاره شده است:

﴿بَدِيعُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ أَنَّىٰ يَكُونُ لَهُۥ وَلَدٞ وَلَمۡ تَكُن لَّهُۥ صَٰحِبَةٞۖ وَخَلَقَ كُلَّ شَيۡءٖۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٞ ١٠١﴾[الأنعام: ۱۰۱].

«الله کسی است که آسمانها و زمین را از نیستی به هستی آورده است. چگونه ممکن است فرزندی داشته باشد، در حالی که او همسری ندارد. (همسر و فرزند باید از جنس شوهر باشد والله یگانه، یکتا و بی همتا است ) و همه چیز را او آفریده است ( از جمله اشخاص و اشیایی را که شریک او می‏سازند) و او آگاه از هر چیز است».

﴿وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ٤﴾[الإخلاص: ۴].

«و کسی همتا و همگون او نمی‌‌باشد».

بنابراین هیچ مخلوقی همتا و همگون آفریدگار نیست، زیرا:

﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَجَعَلَ ٱلظُّلُمَٰتِ وَٱلنُّورَۖ ثُمَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمۡ يَعۡدِلُونَ ١﴾[الأنعام: ۱].

«ستایش الله را سزاست که آسمان‌ها و زمین را آفریده است و تاریکی‌ها و روشنایی را ایجاد کرده است ولی با این وصف، کسانی که منکر وجود پروردگار خویشند (برای آفریدگار خود کسانی و چیزهایی را) همتا و همگون قرار می‏دهند».

«یعدلونَ» یعنی کسی و چیزهایی را با او برابر، همتا و همگون قرار می‌دهند، یا به تعبیری دیگر: او را به مخلوقاتش شبیه می‌کنند.

آیه‏ی زیر نیز اشاره‏ای دیگر به همین موضوع است:

﴿رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَا فَٱعۡبُدۡهُ وَٱصۡطَبِرۡ لِعِبَٰدَتِهِۦۚ هَلۡ تَعۡلَمُ لَهُۥ سَمِيّٗا ٦٥﴾[مریم: ۶۵].

«پروردگار آسمان‌ها، زمین و آنچه در میان این دو است. پس (حال که چنین است و همه‏ی خطوط بدو منتهی می‌شود) تنها او را پرستش کن و بر عبادت او با دوام و شکیبا باش. مگر شبیه و همانندی برای الله (که خالق، رازق، عالم، قادر، حی، قیوم و ... باشد) پیدا خواهی کرد (تا دست نیاز به سوی او دراز کنی؟)».

﴿سَمِيّٗا﴾: یعنی هیچ چیز و هیچکس همتا و همگون او نیست، تا کسی با او برابر باشد، بنابراین این آیه با نفی تشبیه از الله تعالی به این نکته اشاره دارد که پاک و منزه داشتن او از هر عیب و نقصی -همانگونه که سوره‏ی اخلاص بدان اشاره دارد- واجب است [۱۱۷].

[۱۱۳] علو الله على خلقه، با اندکی تصرف، ص ۲۸. [۱۱۴] تفسير القرطبي: ج۲۰/۲۴۵. [۱۱۵] علو الله على خلقه: با اندکی تصرف، ص ۲۸/۲۹. [۱۱۶] همان: ص ۲۸/۲۹. [۱۱۷] علو الله على خلقه: درویش، با اندکی تصرف، ص ۲۸-۳۴.