مبحث سوم: اتصاف الله تعالی به مغفرت و آمرزش به معنای زیاده‌روی در گناهان نیست
در بسیاری از آیات و [احادیث] از الله تعالی با عنوان: غفار و غفور یعنی بسیارآمرزندهی گناهان، خطاها و لغزش‌ها -اعم از صغیره و کبیره- نامبرده شده است، تا جایی که اگر بنده از شرک هم توبه کند و از پروردگارش آمرزش بطلبد، توبه‌اش را می‌پذیرد و از گناهش درمی‌گذرد:
﴿قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًاۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ ٥٣﴾[الزمر: ۵۳].
«بگو: ای بندگانم، ای آنانکه در معاصی زیاده‌روی هم کرده‌اید، از لطف و رحمت الله مأیوس و ناامید نگردید، قطعاً الله همه‌ی گناهان را می‌آمرزد، چرا که او بسیار آمرزگار و بس مهربان است».
﴿وَمَن يَعۡمَلۡ سُوٓءًا أَوۡ يَظۡلِمۡ نَفۡسَهُۥ ثُمَّ يَسۡتَغۡفِرِ ٱللَّهَ يَجِدِ ٱللَّهَ غَفُورٗا رَّحِيمٗا ١١٠﴾[النساء: ۱۱۰].
«و هر کس که کار بدی بکند یا بر خود ستم کند، سپس از الله آمرزش بطلبد، الله را آمرزنده‌ی مهربان خواهد یافت».
و بی‌گمان هرچند گناه انسان بزرگ باشد، قطعاًً آمرزش، مغفرت و رحمت الهی بسی بزرگ‌تر از آن گناهی است که مرتکب شده است، زیرا:
﴿إِنَّ رَبَّكَ وَٰسِعُ ٱلۡمَغۡفِرَةِ﴾[النجم: ۳۲].
«پروردگار تو دارای آمرزش گسترده و فراخ است».
و در آیات بسیاری آمرزش خود را برای کسی که توبه کند و ایمان بیاورد تضمین نموده است:
﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٞ لِّمَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا ثُمَّ ٱهۡتَدَىٰ ٨٢﴾[طه: ۸۲].
«من قطعاً می‌آمرزم کسی را که برگردد و توبه کند و ایمان بیاورد و کارهای شایسته بکند و سپس راهیاب بشود».
و از فضل، جود و کرمش متعهد گشته گناه و خطای گناهکاران را به حسنات تبدیل می‌کند:
﴿إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَئَِّاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا ٧٠﴾[الفرقان: ۷۰].
«مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، که الله بدیها و گناهان ایشان را به خوبی‌ها و نیکی‌ها تبدیل می‌کند و الله آمرزنده و مهربان است».
اما با این وصف جائز نیست که انسان مسلمان در گناه، معصیّت و زشتی زیاده روی کند، با این توجیه که الله تعالی آمرزنده و مهربان است، زیرا آمرزش تنها از آن توبه‌کارانی است که به سرعت از گناه دست می‌کشند و به سوی او باز می‌گردند: [۲۹۲]
﴿إِن تَكُونُواْ صَٰلِحِينَ فَإِنَّهُۥ كَانَ لِلۡأَوَّٰبِينَ غَفُورٗا﴾[الإسراء: ۲۵].
«اگر افراد شایسته و بایسته‌ای باشید (الله شما را می‌بخشد) چرا که او در حق توبه‌کاران همیشه بخشنده بوده است».
و [در سوره‌ی «نمل»] می‌فرماید:
﴿إِلَّا مَن ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسۡنَۢا بَعۡدَ سُوٓءٖ فَإِنِّي غَفُورٞ رَّحِيمٞ ١١﴾[النمل: ۱۱].
«و اما هر کس ستم کند و سپس بدی را به نیکی تبدیل کند (او را خواهم بخشید) بی‌گمان من بخشایشگر و مهربانم».
بنابراین، با توجه به آیات بالا پیش شرطآمرزش و مغفرت دست کشیدن از معاصی و گناهان و روی آوردن به نیکی‌ها و حسنات است.
و آنجا که می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ﴾[النساء: ۴۸].
به این معنی است که کسی که تا دم مرگ بر شرک اصرار می‌ورزد، گناهانش بخشوده نمی‌شود، زیرا او پس از کارهای زشتش به انجام حسنات و نیکی‌ها روی نیاورده، یا به تعبیری آنها را به حسنات تبدیل نکرده است و حال و روز منافقان نیز همینگونه است زیرا:
﴿سَوَآءٌ عَلَيۡهِمۡ أَسۡتَغۡفَرۡتَ لَهُمۡ أَمۡ لَمۡ تَسۡتَغۡفِرۡ لَهُمۡ لَن يَغۡفِرَ ٱللَّهُ لَهُمۡ﴾[المنافقون: ۶] [۲۹۳].
«برای آنان یکسان است چه برای ایشان آمرزش بخواهی و چه آمرزش نخواهی، هرگز الله ایشان را نخواهد بخشید، الله قطعاً مردمان فاسق را هدایت نمی‌دهد».
زیرا در ادّعای اسلامشان اخلاص نداشتند و بعدها حال و روزشان را نیز اصلاح نکردند، درحالیکه اگر راست می‌گفتند، قطعاً همراه با مؤمنان مشمول مغفرت و آمرزش قرار می‌گرفتند آنچنانکه در این آیه بدان اشاره شده است:
﴿إِلَّا ٱلَّذِينَ تَابُواْ وَأَصۡلَحُواْ وَٱعۡتَصَمُواْ بِٱللَّهِ وَأَخۡلَصُواْ دِينَهُمۡ لِلَّهِ فَأُوْلَٰٓئِكَ مَعَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَۖ وَسَوۡفَ يُؤۡتِ ٱللَّهُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَجۡرًا عَظِيمٗا ١٤٦﴾[النساء: ۱۴۶].
«مگر کسانی که توبه کنند و برگردند و به اصلاح بپردازند و به الله متوسّل شوند و آئین خویش را خالصانه از آن الله کنند، پس آنان از زمره‌ی مؤمنان خواهند بود و الله به مؤمنان پاداش بزرگی خواهد داد».
بنابراین، باید اسبابی را که موجب مغفرت و آمرزش می‌شود فراهم آورد، ولی اگر کسی بمیرد و بر گناهان کبیره اصرار بورزد و توبه نکند، اهل سنت و جماعت بر این باورند که الله تعالی درقبال آنان تعهّدی درآمرزش و مهر ورزیدن بر او ندارد، بلکه به مشیّت او سپرده می‌شود که اگر خواست به فضل و کرمش او را می‌آمرزد و از گناهش درمی‌گذرد:
﴿وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُ﴾[النساء: ۴۸].
و اگر اراده کند او را به عدلش در آتش دوزخ خواهد افکند، سپس به رحمتش یا به وسیله میانجی‌گری شفاعت کنندگان مطیعش پس از مدتی او را بیرون می‌آورد و داخل بهشتش می‌کند و این مورد اخیر فقط خاص موحّدان و یکتاپرستان است [۲۹۴].
[۲۹۲] النهج الأسنی فی شرح أسماء الله الحسنی: با اندکی تصرف، ص ۱۵۰-۱۵۱. [۲۹۳] همان، با اندکی تصرف، ص ۱۵۲. [۲۹۴] شرح الطحاویة: با اندکی تصرف، ص ۴۱۶، ۴۲۱.