توحید اسما و صفات

مبحث دوم: تقسیم صفات

صفات الله -سبحانه و تعالی- به صفات عقلیه، خبریه، ذاتیه، فعلیه و اختیاریه تقسیم می‌شود.

این مبحث نیازمند تفصیل و توضیح بیشتری است، به صورت چکیده می‏توان گفت: در قرآن و سنّت نبوی از صفات عقلیه و خبریه خبر داده شده است.

صفات عقلیه: صفاتی هستند که با عقل می‏توان بدانها استدلال کرد و راه اثبات آنها نیروی شنوایی و بینایی است (سمع و بصر) از این رو اتصاف الله تعالی به صفاتی چون: علم، قدرت، اراده، حیات، سمع، بصر، کلام، رحمت، حکمت، علوّ و غیره را می‏توان صفات عقلیه نام نهاد [۱۱۸].

صفات خبریه: صفاتی هستند که فقط از راه وجود نصوص می‏توان آنها را ثابت کرد. شیخ الاسلام ابن تیمیه/در اثبات صفات از طریق عقل اشاره‌ی زیبایی دارد، او به تفصیل به بیان این مبحث پرداخته است، ‌که در زیر اشاره‏ای کوتاه و چکیده به آن خواهیم داشت:

ایشان می‏فرمایند: «کسانی که به اثبات صفات پرداخته‏اند، بر این ‏امر اتفاق نظردارند که به وسیله‏ی عقل می‏توان دریافت که الله -سبحانه وتعالی-: حی، علیم، قدیر و مرید است و دارای نیروی شنوایی، بینایی، سخن گفتن، حب، رضا، خشم، غضب، علو بر مخلوقات وغیره است که ائمه آن را اثبات کرده‌اند».

و در ادامه می‏فرماید: «ائمه‏ی اهل سنت و پیروانشان در مقام استدلال عقلی، راهکار زیر را در این باب ارائه داده‌اند، آنان می‏گویند: اگر الله تعالی به صفت حیات متصف و آراسته نباشد، قطعاً در برابرش مرگ قرار دارد و نیز اگر به صفت قدرت متصف نباشد، در مقابل متهم به عجز و ناتوانی خواهد بود ‌و نیز اگر از جهان و جهانیان جدا نباشد، قطعاً در داخل آنها یا جزء آنها قرار خواهد گرفت. و در صورتی که یکی از آن دو صفات را نفی کنیم، قطعاً دیگری اثبات خواهد شد ‌و از آنجایی که ما صفات نقص را از مخلوقات منزه می‏دانیم، بطریق اولی آفریدگار جهان بسی پاک تر و منزه‌تر از هر عیب و نقصی است [۱۱۹].

اما راه اثبات صفات خبریه‏ای که عقل فقط از راه نصوص می‏تواند آنها را درک کند، ورود خبر صادق است، مانند اخباری که بر اثبات وجه، دو دست، چشم، پا و استواء بر عرش دلالت دارند [۱۲۰].

لازم است به این صفات خبریه درست مانند صفات عقلیه ایمان و باور داشت، بدون هیچ‌گونه تشبیه، تعطیل، تحریف و چگونگی [۱۲۱]همانگونه که الله تعالی بدان اشاره کرده است:

﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾[الشوری: ۱۱].

و نعیم بن حماد الخزاعی [۱۲۲]گوید: «هر کس الله تعالی را به آفریدگانش تشبیه کند، یا یکی از صفاتش را انکار کند، قطعا کفر ورزیده است، چرا که هیچ چیز یا هیچکس در صفاتش به او شبیه نیست» [۱۲۳].

[۱۱۸] علو الله على خلقه، با اندکی تصرف، ص ۵۹-۶۰-۶۱. [۱۱۹] فتاوی شیخ الاسلام ابن تیمیه: ۳/۸۸. [۱۲۰] علو الله على خلقه، با اندکی تصرف، ص ۶۰. [۱۲۱] علو الله على خلقه: ص ۶۱. [۱۲۲] مراد نعیم بن حماد بن معاویه بن الحارث الخزاعی است، او در نوشته‌هایش سخت بر جهمیه تاخته است و از آگاه‌ترین مردمان عصر خود به نسبت احکام و فرائض بود، در ایام مصیبت «خلق قرآن» در زندان در سال (۲۸۸ﻫ. ق) وفات یافت و گفته شده۲۹۸، تهذيب التهذيب: ۱/۴۵۸-۴۶۰-۴۶۲. [۱۲۳] العقيدة الواسطية: شرح هراس ص ۲۵.