دین اسلام ماهیت شرایع

٤- مفهوم خُلق عظیم

الله ـ در توصیف پیامبر  ج فرمود:

﴿وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٖ﴾[القلم: ٤]

«و یقیناً تو [ای محمّد!] بر اخلاق و خوی بسیار عظیم و والایی هستی.»

پاک و منزّه است ذاتی که مقام و منزلتش این قدر بزرگ و احسانش این اندازه کامل است. به بزرگی فضل و کمال و فراگیری لطف و احسانش بنگر که چگونه خودش می‌بخشد و سپس تحسین می‌کند؟!»[٦١]

شیخ الإسلام ابن تیمیّه  / می‌گوید: «خُلق عظیمی که الله تعالی محمّد  ج را با آن توصیف نموده، همان دین مشتمل بر تمامی دستورات الهی است، چنانکه مجاهد و دیگران بر این باور بودند.

یعنی همان تفسیر و توضیح قرآن، چنانکه أمّ المؤمنین عایشه  ل می‌گوید: «اخلاق پیامبر  ج، قرآن کریم بود.»[٦٢]

اخلاق واقعی و حقیقی، اقدام به فرمانبرداری و انجام آنچه الله متعال دوست دارد، از روی میل و با دلی گشاده است.»[٦٣]

ابن قیّم  / در تفسیر آیۀ قبلی چنین می‌آورد: «ابن عبّاس و مجاهد  ش می‌گویند: یعنی بر دین بزرگی هستی که از دیدگاه من، هیچ دینی محبوب‌تر و پسندیده‌تر از آن نیست. و مراد دین اسلام است.

حسن می‌گوید: هدف، آداب قرآنی است.

قتاده می‌گوید: مراد، همان دستورات و محرّمات الهی است که به‌وسیلۀ قرآن بیان می‌گردد.

یعنی اخلاقی داری که الله  أ تو را به‌وسیلۀ آن در قرآن برتری داد.»[٦٤]

شیخ محمّد طاهر بن عاشور  / می‌آورد: «خُلق عظیم: یعنی برترین اخلاق و کامل‌ترین آن که در سرشت انسان به نهایت کمال مطلوب رسیده است، چون مکارم اخلاق در وجود پیامبر  ج جمع شده بود و ایشان با وجود تفاوت شرایط، همواره با مردم به نیکی رفتار می‌نمودند و از این رو، خُلق عظیم برتر از مطلق اخلاق نیکوست.»[٦٥]

همچنین می‌گوید: «بدان که بهترین و کامل‌ترین خُلق عظیم که برترین اخلاق نیک هم به شمار می‌رود، عبارت است از: دینداری، شناخت حقایق، بردباری، عدالت، صبر بر سختی‌ها، اعتراف به احسان فرد نیکوکار، تواضع، زهد، پاکدامنی، عفو، بخشندگی، حیا، شجاعت، راه و روش نیکو، آرامش، وقار، رحمت، رفتار و برخورد نیک.

اخلاق در ذات و باطن انسان وجود دارد و نشانه‌هایش اعمال صاحب آن در سخن، خوشرویی، پایداری، داوری، تحرّک و آرامش، خوراک و نوشیدنی، ادب‌نمودن خانواده و افراد تحت تکفّل و نتایج این امور؛ همچون احترام در نزد مردم و تعریف و شهرت اوست.

نشانه‌های اخلاق پیامبر  ج نیز علاوه بر موارد فوق، ادارۀ امور امّت و ویژگی‌های مخصوص ایشان؛ مانند فصاحت سخن و جملات کامل و بلیغشان است.»[٦٦]

[٦١]- نک: إحیاء علوم الدّین، ابوحامد غزالی، ج ٢، صص ٣٥٧- ٣٥٨.

[٦٢]- صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ٧٤٦ به نقل از هشام بن حکیم که از أمّ المؤمنین عایشه  ل در مورد اخلاق رسول الله  ج پرسید.

[٦٣]- مجموع الفتاوی، ابن تیمیّه، ج ١٠، ص ٦٥٨.

[٦٤]- مدارج السّالکین، ج ٢، ص ٢٨٩.

[٦٥]- تفسیر التّحریر والتّنویر، ج ٢٩، ص ٦٤.

[٦٦]- همان، ص ٦٥.