٥- فضایل حُسن خُلق
شریعت اسلام دلایلی بیان نمود که نشان می‌دهد اخلاق نیک، فضایلی بزرگ دارد و باعث ایجاد خیر و سعادت دنیا و آخرت می‌گردد؛ از جمله:
١- حُسن خُلق فرمانبرداری از دستور الهی است: الله ﻷ می‌فرماید:
﴿خُذِ ٱلۡعَفۡوَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡعُرۡفِ وَأَعۡرِضۡ عَنِ ٱلۡجَٰهِلِينَ﴾[الأعراف: ١٩٩]
«[ای پیامبر!] گذشت را پیشه کن و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان.»
٢- این ویژگی، اطاعت از رسول الله ج به شمار می‌رود، زیرا ایشان در احادیث بسیاری توصیه به این کار نموده‌اند؛ از جمله روایت معاذ س که در آن چنین آمده است: «وَخالِقِ النَّاسَ بِخُلقٍ حَسَنٍ»؛ «و با مردم، با اخلاقی نیک رفتار کن.»
٣- این عمل، به معنای پیروی از پیامبر ج است: الله تعالی می‌فرماید:
﴿لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ﴾[الأحزاب: ٢١]
«یقیناً برای شما در زندگی رسول الله ج سرمشق نیکویی است.»
٤- اخلاق نیک، باعث بالارفتن درجات و مقام‌ها می‌شود: پیامبر ج فرمودند: «إنّ الْعَبْدَ لَيَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ»[٦٧]؛ «همانا بنده به وسیلۀ اخلاق نیکش، به مقام فرد روزه‌دار شب‌زنده‌دار [کسی که نماز شب می‌خواند] می‌رسد.»
٥- یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین عوامل ورود به بهشت است: رسول الله ج فرمودند: «أعظمُ ما یُدخُلُ الجنَّةَ تَقْوَی اللهِ وحُسْنُ الخُلُقِ»[٦٨]؛ «بزرگ‌ترین [و بیشترین] عاملی که باعث ورود [مردم] به بهشت می‌شود، تقوای الهی و اخلاق نیکوست.»
٦- اخلاق نیک باعث نزدیکی به مجلس رسول الله ج در روز قیامت می‌شود: پیامبر ج فرمودند: «إِنَّ أَحَبَّكُمْ إِلَيَّ وَأَقْرَبَكُمْ مِنِّی مَجْلِسًا یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُكُمْ أَخْلاَقًا»[٦٩]؛ «همانا محبوب‌ترین شما در نزد من و نزدیک‌ترینتان به من در روز قیامت، خوش‌اخلاق‌ترین شماست.»
٧- باعث کسب محبّت الهی می‌گردد: اسامه بن شریک س می‌گوید: نزد پیامبر ج نشسته بودیم، به گونه‌ای که گویا پرنده روی سرمان باشد [که در این حالت، انسان تکان نمی‌خورد تا پرنده نپرد] و هیچ‌یک از ما صحبت نمی‌کرد تا این‌که گروهی آمده و پرسیدند: محبوب‌ترینِ بندگان الهی در نزد الله تعالی چه کسانی هستند؟ پیامبر ج پاسخ دادند: «أَحْسَنُهُمْ أَخْلاقًا»[٧٠]؛ «خوش‌اخلاق‌ترین آنان.»
٨- در روز قیامت، اخلاق نیک سنگین‌ترین عمل در ترازوی اعمال است: ابودرداء س روایت نموده که رسول الله ج فرمودند: «مَا مِن شَيءٍ أثقَلُ في مِیزَان العَبدِ یَوم القِیامَةِ مِن حُسنِ الخُلُقِ»[٧١]؛ «در روز قیامت، چیزی سنگین‌تر از خوش‌خلقی در ترازوی اعمال بنده نیست.»
٩- اخلاق نیک سبب افزایش عمر و آبادانی سرزمین می‌گردد: پیامبر ج می‌فرمایند: «حُسْنُ الْخُلُقِ، وَحُسْنُ الْجِوَارِ، يُعَمِّرَانِ الدِّيَارَ، وَيَزِيدَانِ فِي الْأَعْمَارِ»[٧٢]؛ «خوش‌خلقی و همسایگی خوب، سرزمین‌ها را آباد و عمرها را زیاد می‌کند.»
١٠- باعث به دست‌آوردن دل‌ها، آسان‌شدن کارها و حفاظت از شرّ مخلوقات می‌شود.
١١- خوش‌اخلاقی سبب نام و یاد نیک و افزایش علم می‌گردد.
١٢- اخلاق نیک باعث آسایش خاطر، خوشی زندگی و حفاظت از ضررهای زندگی و عجله می‌شود.[٧٣]
١٣- آیا امکان دستیابی به اخلاق نیک وجود دارد یا نه؟ در پاسخ می‌توان گفت: همان‌گونه که اخلاق و طبیعت، غریزی و فطری است، اکتسابی و نوعی عادت نیز به شمار می‌رود که با تلاش و به کارگیری اسباب حاصل می‌شود.
الله ﻷ می‌فرماید:
﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوۡمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمۡ﴾[الرّعد: ١١]
«بی‌گمان الله تعالی حالت [و سرنوشت] هیچ قومی را تغیر نمی‌دهد تا وقتی که آنان آنچه در ضمیر‌شان است را تغیر دهند.»
﴿قَدۡ أَفۡلَحَ مَن زَكَّىٰهَا﴾[الشّمس: ٩]
«بدون تردید هرکس که نفس خود را تزکیه [و پاک] کرد، رستگار شد.»
پیامبر ج می‌فرمایند: «إِنَّمَا الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ، وَإِنَّمَا الْحِلْمُ بِالتَّحَلُّمِ، وَمَنْ يَتَحَرَّ الْخَيْرَ يُعْطَهُ، وَمَنْ يَتَوَقَّ الشَّرَّ يُوقَهُ»[٧٤]؛ «بدون تردید علم با آموختن و همانا بردباری با شکیبایی‌کردن حاصل می‌گردد و هرکس به دنبال خیر باشد، به او داده می‌شود و کسی که از بدی پرهیز نماید، از آن حفاظت می‌گردد.»
همچنین فرمودند: «وَخالِقِ النَّاسَ بِخُلقٍ حَسَنٍ»[٧٥]؛ «و با مردم، با اخلاقی نیک رفتار کن.»
عبارات فوق و بسیاری دیگر دلالت دارند که تغییر سرشت و اخلاق امری ممکن و قابل دسترس بوده و دشوار و محال نیست، برخلاف افرادی که معتقدند این ویژگی در انسان ثابت و غیرقابل تغییر است؛ آنان دلیل می‌آوردند که این امور غریزی و فطری هستند و برخی سرشت‌ها از ابتدا برخوردار از آن بوده و امکان تغییر و جدایی‌اش وجود ندارد.
اگر اخلاق غیر قابل تغییر می‌بود، توصیه‌ها و مواعظ و ادب‌آموزی‌ها بی‌فایده و بیهوده به شمار می‌رفت و دستور به فراگیری فضایل و دوری از رذیلت‌ها، تکلیف به عملی ناممکن بود و هرگز فرد عاقل چنین موردی را نمی‌پذیرد.
در صورتی که فردی از لحاظ فطری و ذاتی، برخوردار از اخلاق نیکو باشد، سپس آن را با نیکی‌های دیگر پرورش دهد و با آداب شریعت درخشان اسلام ادب نماید و با تمرین و آموزش تقویت کند؛ این کار نورٌ علی نور بوده و فضل و احسان الهی است که به هرکس بخواهد، می‌بخشد.[٧٦]
[٦٧]- سنن ابی داود، شمارۀ حدیث: ٤٧٩٨؛ حاکم به نقل از أمّ المؤمنین عایشه ل. حاکم می‌گوید: اسناد این روایت بنا بر شرط شیخین، صحیح است و آن دو این حدیث را نقل نکرده‌اند.. ذهبی با وی موافق بوده و آلبانی آن را در السّلسلة الصّحیحة، شمارۀ حدیث: ٧٩٥، صحیح دانسته است.
[٦٨]- سنن ترمذی، شمارۀ حدیث: ٢٠٠٤؛ ابن ماجه، شمارۀ حدیث: ٤٢٤٦؛ ابن حبان، شمارۀ حدیث: ٤٧٦؛ حاکم، ج ٤، ص ٣٢٤. تمامی آنان این حدیث را از ابوهریره س نقل کرده‌اند و ترمذی / می‌گوید: حدیث مذکور، صحیح و غریب است. حاکم اسنادش را صحیح دانسته و ذهبی با وی موافق است.
[٦٩]- مسند احمد، ج ٤، صص ١٩٣- ١٩٤؛ سنن ترمذی، شمارۀ حدیث: ٢٠١٨. ترمذی / این حدیث را حسن و غریب می‌داند.
[٧٠]- طبرانی در المعجم الکبیر، ج ١، ص ١٨، شمارۀ حدیث: ٤٧١؛ هیثمی در المجمع، ج ٨، ص ٢٤ می‌گوید: رجال این حدیث، همچون رجال روایت صحیح هستند.
[٧١]- مسند احمد، ج ٦، صص ٤٤٦- ٤٤٨؛ سنن ابی داود، شمارۀ حدیث: ٤٧٩٩؛ سنن ترمذی، شمارۀ حدیث: ٢٠٠٣ که آن را حسن و صحیح دانسته است؛ ابن حبان، شمارۀ حدیث: ٤٨١؛ خرائطی، شمارۀ حدیث: ٥٠؛ آلبانی / این حدیث را در صحیحۀ خود، شمارۀ حدیث: ٨٧٦ صحیح می‌داند.
[٧٢]- مسند احمد، ج ٦، ص ١٥٩؛ آلبانی / روایت فوق را در صحیحۀ خود، شمارۀ حدیث: ٥١٩ صحیح دانسته است.
[٧٣]- برای توضیحات بیشتر، نک: سوء الخلق؛ مظاهره، أسبابه، علاجه، محمّد الحمد، صص ٦٠- ٨١.
[٧٤]- خطیب بغدادی این روایت را در تاریخ خود، ج ٩، ص ١٢٧ آورده و آلبانی در صحیحۀ خویش، شمارۀ حدیث: ٣٤٢ گفته که اسنادش حسن یا نزدیک به حسن است.
[٧٥]- قبلا بیان گردید.
[٧٦]- نک: إحیاء علوم الدّین، غزالی، ج ٣، صص ٥٥- ٥٦؛ جوامع الآداب، قاسمی، ص ٤.