١- دوستی و مصاحبت در اسلام
دوستی رابطه‌ای باارزش و پُرفایده و بسیار شیرین است.
اسلام با وجود گستردگی و قوانین حکیمانهاش، از موضوع رفاقت و همنشینی غافل نشده است.
بلکه به رفاقتِ شایسته توجّه نموده و دیگران را تشویق به آن کرده و شروطی که ضامن بقا و ایجاد نتایج مفیدش خواهد بود را تعیین نموده است.
در ادامه، مواردی از اهتمام و توجّه اسلام به این مسأله بیان می‌گردد:
١. اسلام تشویق نموده که فرد مسلمان آنچه برای خود می‌پسندد را برای برادر مسلمانش بخواهد و این ویژگی را نشانۀ ایمان و کمال آن می‌داند.
پیامبر ج فرمودند: «لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ»[٨٤٦]؛ «هریک از شما زمانی ایمان دارد که آنچه برای خود می‌پسندد را برای برادرش بپسندد.»
٢. اسلام می‌پسندد که فرد مسلمان برادر مسلمانش را بر خود ترجیح دهد هرچند خودش نیاز شدیدی داشته باشد. بهترین کاری که انسان می‌تواند در حقّ دوستش انجام دهد، همین است.
الله ﻷ در سیاق توصیف انصار ش می‌فرماید:
﴿وَٱلَّذِينَ تَبَوَّءُو ٱلدَّارَ وَٱلۡإِيمَٰنَ مِن قَبۡلِهِمۡ يُحِبُّونَ مَنۡ هَاجَرَ إِلَيۡهِمۡ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمۡ حَاجَةٗ مِّمَّآ أُوتُواْ وَيُؤۡثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ وَلَوۡ كَانَ بِهِمۡ خَصَاصَةٞۚ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفۡسِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ﴾[الحشر: ٩]
«و [نیز برای] کسانی که پیش از آنان در دیار خود [مدینه؛ دارالاسلام] جای گرفتند و [نیز] ایمان آورده بودند، کسانی را که به سویشان هجرت کنند، دوست می‌دارند و در دل‌های خود از آنچه [به مهاجران] داده شده، احساس حسد [و نیاز] نمی‌کنند و آنان را بر خود مقدّم می‌دارند، هرچند خودشان نیازمند باشند. و کسانی که از بخل [و حرص] نفس خویش بازداشته شده‌اند؛ پس آنان همان رستگاران هستند.»
شیخ عبدالرّحمان سعدی در تفسیر آیۀ فوق می‌گوید: «یکی از اوصاف انصار که باعث برتری آنان بر دیگران شد، ایثار؛ یعنی کامل‌ترین نوع بخشش بود. ایثار یعنی بخشش اموال و سایر امور مورد پسند نفس به دیگران با وجود نیاز شدید و حتّی با وجود ضرر و حاجت فراوان.
این کار فقط از اخلاقی پاک و محبّت الله تعالی که مقدّم بر تمایلات و خواسته‌های نفسانی است، بر می‌خیزد.
ماجرای آن فرد انصاری که آیۀ مذکور دربارۀ او نازل شد، از همین نوع است؛ همان فردی که غذای خود و فرزندانش را به مهمان داد و خودشان شب را در حالت گرسنگی سپری کردند.
ایثار برخلاف أثره [خودخواهی] است. ایثار ستوده شده، ولی خودخواهی مورد نکوهش است، چون نشانۀ بخل بوده و کسی که ایثار به وی بخشیده شود، قطعاً از بخل نفسش محفوظ می‌ماند:
﴿وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفۡسِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ﴾[الحشر: ٩]
«و کسانی که از بخل [و حرص] نفس خویش بازداشته شده‌اند؛ پس آنان همان رستگاران هستند.»[٨٤٧]
٣. دین اسلام مردم را به همراهی و دوستی با همنشین صالح تشویق نموده و از همنشین بد و نزدیک‌شدن به او برحذر داشته است. پیامبر ج این مطلب را به بهترین صورت بیان نموده و فرمودند: «مَثَلُ الجَلِيسِ الصَّالِحِ وَالسَّوْءِ، كَحَامِلِ المِسْكِ وَنَافِخِ الكِيرِ، فَحَامِلُ المِسْكِ: إِمَّا أَنْ يُحْذِيَكَ، وَإِمَّا أَنْ تَبْتَاعَ مِنْهُ، وَإِمَّا أَنْ تَجِدَ مِنْهُ رِيحًا طَيِّبَةً، وَنَافِخُ الكِيرِ: إِمَّا أَنْ يُحْرِقَ ثِيَابَكَ، وَإِمَّا أَنْ تَجِدَ رِيحًا خَبِيثَةً»[٨٤٨]؛ «مَثَل همنشين صالح و همنشين بد، مانند دارندۀ مشک و دمندۀ دم آهنگری است که دارندۀ مشک يا برايت مشک می‌دهد يا از وی خريداری می‌کنی و يا از او بوی خوشی را می‌يابی. و دمندۀ دم آهنگری يا لباست را می‌سوزاند و يا از او بوی بد به مشامت می‌رسد.»
٤. بیان شده که رفاقت شایسته و نیک پس از مرگ نیز باقی می‌ماند: در قیامت که هر فردی از دوست خویش دوری و بیزاری می‌جوید، دوستی مؤمنان باتقوا در آن روز سخت، باقی می‌ماند.
الله ـ می‌فرماید:
﴿ٱلۡأَخِلَّآءُ يَوۡمَئِذِۢ بَعۡضُهُمۡ لِبَعۡضٍ عَدُوٌّ إِلَّا ٱلۡمُتَّقِينَ﴾[الزّخرف: ٦٧]
«دوستان در آن روز [قیامت]، دشمن یکدیگرند مگر پرهیزگاران.»
دوستانی که بر کفر و دروغ و نافرمانی جمع شده‌اند، در آن روز دشمن یکدیگر می‌شوند، چون دوستی و همنشینی آنان در دنیا، برای غیر الله بوده و در روز قیامت، تبدیل به دشمنی می‌شود.
امّا محبّت و دوستی پرهیزگاران همچون دوام ذاتی که محبّتشان برای رضای او بوده است، ادامه می‌یابد.[٨٤٩]
٥. صداقت خالصانه دارای پاداش بسیاری است: پیامبر ج فرمودند: «سَبْعَةٌ يُظِلُّهُمُ اللَّهُ فِي ظِلِّهِ يَوْمَ لا ظِلَّ إِلا ظِلُّهُ»؛ «الله متعال هفت گروه را روزی که هيچ سايه‌ای جز سايۀ [عرش] او وجود ندارد، در زير سايۀ [عرش] خویش جای می‌دهد.»؛ از جمله: «رَجُلانِ تَحَابَّا فِي اللَّهِ اجْتَمَعَا عَلَيْهِ وَتَفَرَّقَا عَلَيْهِ»[٨٥٠]؛ «دو مسلمانی که برای خوشنودی الله با يكديگر دوست باشند و براساس آن، باهم جمع يا از يکديگر جدا شوند».
بخشی از دیدگاه اسلام دربارۀ دوستی بیان گردید.
[٨٤٦]- صحیح بخاری، شمارۀ حدیث: ١٣؛ صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ٤٥.
[٨٤٧]- تفسیر السّعدي، ص ٨٥.
[٨٤٨]- صحیح بخاری، شمارۀ حدیث: ٥٥٣٤، ٢١٠١ و ٢٣٧؛ صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ١٨٧٦.
[٨٤٩]- نک: تفسیر السّعدي، ص ٧٦٩.
[٨٥٠]- صحیح بخاری، شمارۀ حدیث: ٦٦٠ و ١٤٢٣؛ صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ١٠٣١.