خلاصهی آنچه در این باب بیان شد:
۱- تفسیر آیهی [۲۲] سورهی بقره و بیان مفهوم واژهی «ﯞ » در این آیه.
۲- اصحاب پیامبرصاز آیات مربوط به شرک اکبر، دربارهی شرک اصغر استدلال میکردند.
۳- سوگند خوردن به غیر الله، شرک است.
۴- گناهِ قَسَم راست به نام غیرالله، از گناه سوگند دروغین به نامِ الله، بیشتر است.
۵- تفاوت لفظیِ "و" با واژهی "سپس". [۲۱۴]
***
[۲۱۴] حرف "و"، که در بین دو لفظ میآید، مفهوم برابری آن دو را میرساند؛ لذا گفتن: آنچه الله بخواهد و فلانی بخواهد، شرک است؛ اما واژهی «سپس» یا حرف «ثُمَّ»، مفهوم ترتیب با فاصله را میرساند؛ لذا عبارتِ «آنچه الله بخواهد، سپس فلانی بخواهد»، بدین مفهوم است که اراده و خواستِ الاهی فراتر از اراده و خواستِ فلانی است. در اینباره سه حالت وجود دارد: نخست: اینکه انسان بگوید: هرچه اللهِ یکتا بخواهد؛ این، یعنی تفویض و واگذاری امر به الله متعال که مورد اتفاق همهی مسلمانان است؛ چنانکه مسلمانان بر این باورند که هرچه الله بخواهد، روی میدهد و آنچه او نخواهد، پدید نمیآید. دوم: آنچه الله، سپس فلانی بخواهد؛ گفتنِ این عبارت بهفرمودهی صریح پیامبر صرواست. سوم: اینکه انسان بگوید: آنچه خواستِ الله و فلانی باشد؛ یا آنچه الله و فلانی بخواهند. گفتنِ چنین عبارتی جایز نیست؛ بلکه حرام میباشد؛ زیرا مخلوق را در زمینهی اراده و مشیت، همسانِ الله ﻷ قرار میدهد.