مقدمه
إن الـحمد لله نحمده ونستعينه ونستغفره ونعوذ بالله من شرور أنفسنا ومن سيئات أعمـالنا من يهده الله فلامضل له ومن يضلل فلا هادي له وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لاشريك له وأشهد أن مـحمداً عبده ورسوله وعلي آله وأصحابه وأتباعه إلى يوم الدين؛ اما بعد:
خداوند ﻷبرای هر خواسته و هدفی، راه و سببی وضع کرده که با آن می‌توان به هدف مورد نظر دست یافت؛ باید دانست که ایمان، از برترین و مهم‌ترین خواستههاست. از اینرو خداوند، برخی از اسباب و عوامل را زمینه تقویت ایمان قرار داده است. چنانکه عوامل دیگری نیز وجود دارد که ایمان را ضعیف و سست می‌گرداند. یکی از بزرگ‌ترین عوامل و زمینههای تقویت ایمان، شناخت نامهای نیکوی خدا و تلاش برای فهمیدن معانی آنها و نیز عبادت و پرستش خدای متعال به وسیله آنها می‌باشد. می‌دانیم که نامهای نیک خداوند، در کتاب و سنت، بیان شده است.
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَاۖ وَذَرُواْ ٱلَّذِينَ يُلۡحِدُونَ فِيٓ أَسۡمَٰٓئِهِۦۚ سَيُجۡزَوۡنَ مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ١٨٠﴾[الأعراف: ۱۸۰]. یعنی: «خدا، دارای زیباترین نام‌هاست؛ او را بدان نام‌ها بخوانید و کسانی را که در نامهای خدا به الحاد و تحریف دست می‌یازند، واگذارید. آنان، کیفر کار خود را خواهند دید».
در صحیحین، روایتی از ابوهریره سآمده است که پیامبر جفرموده است: «خداوند، نود و نه اسم دارد؛ هرکس،آنها را حفظ کند، وارد بهشت می‌شود» [۲].
مفهوم حدیث، این است که هرکس، نامهای خدا را حفظ کند و معانی و مفاهیمش را دریابد، خداوند را با این نام‌ها بستاید، او را با آنها بخواند و به آنها معتقد باشد، وارد بهشت می‌شود. از آنجا که فقط مؤمنان وارد بهشت می‌شوند، به این نکته نیز پی می‌بریم که اسمای حسنای الهی، بزرگ‌ترین سرچشمه ایمان و وسیله دستیابی به آن و باعث قوت و پایداری ایمان می‌باشد. باید اسمای حسنی را با مراحل سه گانه آن شناخت که عبارتند از: یادگیری نام‌ها و تعداد آنها، فهمیدن معانی و مفاهیمی که در اسمای الهی وجود دارد و خواندن خداوند با آنها. (یعنی ستایش خداوند با نامهای نیکویش). گفتنی است خواستن از خداوند بوسیله نامهای او، اصل ایمان است که ایمان، به آن برمی گردد.
چراکه شناخت اسمای حسنی، انواع سه گانه توحید یعنی: توحید الوهیت و توحید ربوبیت و توحید اسماء و صفات را دربر دارد و انواع توحید، روح ایمان و اصل و هدف آن است؛ از اینرو هرچه شناخت بنده نسبت به نام‌ها و صفات خدا بیشتر شود، ایمانش افزونتر می‌گردد و یقینش قوی‌تر می‌شود. بنابراین شایسته است که مؤمن، تمام تواناییش را برای شناخت نام‌ها و صفات و افعال خداوند بکار گیرد؛ بدون آنکه نام‌ها و صفات و افعال خدا را نفی کند یا آن را با سایر چیزها تشبیه دهد یا معانی آن را تحریف نماید و یا برای آن کیفیت و چگونگی قایل گردد. در این میان، شناخت اسماء و صفات باید برگرفته از کتاب و سنت و مبتنی بر فهم اصحاب و تابعین واقوال روایت شده از ایشان باشد. آری! چنین شناختی مفید است و ایمان و یقین کسی که از چنین شناختی برخوردار باشد، همواره افزایش و قوت می‌یابد و آرامش، او را فرا می‌گیرد و محبت او، نسبت به پروردگارش بیشتر می‌شود. هرکس، خداوند ﻷرا با نام‌ها و صفات و افعالش بشناسد، قطعا او را دوست نیز خواهد داشت. بنابراین منکرین صفات و فرعونیه و جهمیه، راهزنانی هستند که از رسیدن دل‌ها به محبت خداوند جلوگیری می‌کنند [۳].
یکی از عوامل تقویت ایمان، تدبر در قرآن کریم است. زیرا کسی که در قرآن می‌اندیشد، همواره از علوم و معارف آن بهره می‌برد و بدین سان ایمانش، بیشتر می‌گردد. همچنین وقتی انسان به نظم و کمال قرآن می‌نگرد و می‌بیند که بخشی از قرآن، بخشی دیگر را تصدیق می‌کند و برخی از آن با برخی دیگر موافق است و در آن تضادی وجود ندارد، ایمانش افزایش می‌یابد. یکی از عوامل افزایش ایمان، اینست که بنده، قرآن را آنگونه با تدبر و توجه بخواند که گویی نامهای دریافتی را برای فهمیدن منظور نویسنده‌اش با دقت تمام می‌خواند. پیامد تأمل و باریک بینی و دقت نظر بنده در نشانههای الهی و آیاتی که تلاوت می‌کند، بینش درست خواهد بود. این فرآیند، منوط به این است که بنده، قلبش را از دنیا بیرون بیاورد و آن را در آخرت جای دهد و با تمام قلب و با جان و دل، به معانی قرآن توجه کند، در مفاهیم آن بیندیشد و منظور آن را بفهمد و بداند که برای چه نازل شده است، از هر آیه‌ای از آیات قرآن بهره‌مند شود و از آن همچون دارویی برای درمان بیماری قلبش استفاده کند. این، راهِ کوتاه، هموار و نزدیکی است که انسان را به خدای بزرگ می‌رساند و بلکه بهترین روش برای تدبر در قرآن کریم می‌باشد [۴].
از دیگر اموری که ایمان را تقویت می‌کند، شناخت احادیث پیامبر اکرم جو آموزههایی است که در احادیث ایشان، پیرامون ایمان و اعمال بیان شده است. از اینرو هرچه شناخت بنده نسبت به کتاب خدا و سنت پیامبرش بیشتر شود، ایمان و یقین او بیشتر خواهد شد و در علم و ایمانش به مقام یقین خواهد رسید.
شناخت پیامبر اکرم جو اخلاق والا و اوصاف بزرگش، از دیگر زمینههای تقویت ایمان می‌باشد. کسی که پیامبر اکرم جو صفات و اخلاق سترگش را بشناسد، در صداقت او و همچنین در درستی آنچه که ایشان از کتاب و سنت و دین حق آورده، هیچ شک و تردیدی نخواهد کرد.
از دیگر زمینههای افزایش ایمان، تفکر در جهان هستی و اندیشیدن در آفرینش آسمان‌ها و زمین و مخلوقات متنوعی است که در جهان وجود دارد. همین طور اندیشیدن در وجود انسان و ویژگی‌هایی که دارد، انگیزه بزرگی برای ایمان آوردن است. زیرا این‌ها، موجودات بزرگی هستند که بر قدرت و عظمت آفریننده دلالت می‌کنند و زیبایی و نظم و کمال و دقت حیرت انگیزی در خود دارند که نشان دهنده گستردگی علم خدا و فراگیر بودن حکمت اوست. همچنین نگریستن به نیازمندی همه مخلوقات از هر جهت به پروردگارشان و اینکه به اندازه یک چشم به هم زدن نیز نمی‌توانند از خداوند ﻷبی‌نیاز باشند، باعث می‌شود تا بنده با کمال فروتنی و کثرت دعا و اظهار نیازمندی، پروردگارش را بخواند و از او بخواهد که آنچه را به سود اوست، نصیب او نماید و آنچه را که در دین و دنیا به زیان اوست، از او دور بدارد.
همچنین این حالت، توکل بنده را بر خدا قوی می‌گرداند و بدین سان سبب می‌شود تا بنده، به نیکی و احسان خداوند متعال امیدوار گردد و بطور کامل به وعده الهی اعتماد نماید. بدین ترتیب ایمان، تحقق و قوت می‌یابد. اندیشیدن در کثرت نعمت‌های خدا و توجه به این موضوع که هیچ مخلوقی، یک لحظه هم از نعمت‌ها و الطاف الهی بی‌نیاز نیست، باعث تقویت ایمان می‌شود.
خدا را به کثرت یاد کردن و دعا و زاری به درگاهش، از اسباب تقویت ایمان است. ذکر خدا نیز عبادتی است که در هر حال، با زبان، با قلب و با عمل انجام می‌شود. از اینرو بهره بنده از ایمان به اندازه نصیبش از ذکر و یاد خداست.
شناخت خوبی‌های اسلام نیز باعث تقویت ایمان می‌شود. زیرا دین اسلام سراسر خوبی است و عقاید و باورهای اسلامی، صحیح‌ترین و راست‌ترین و مفیدترین عقاید و باورها هستند؛ اخلاق اسلامی نیز زیباترین شیوه رفتاری است و اعمال و احکام اسلامی، بهترین و منصفانه‌ترین دستورات و اعمال هستند. با این نگرش، خداوند متعال، ایمان را در قلب بنده آراسته می‌سازد و ایمان را محبوب او می‌گرداند.
یکی از بزرگ‌ترین عواملی که ایمان را تقویت می‌نماید، تلاش برای انجام نیک و شایسته عبادت خدا و نیکی کردن به بندگان و آفریده‌های الهی است.
بدین سان بنده در عبادت خدا می‌کوشد و او را چنان می‌پرستد که گویا او را مشاهده می‌کند و اگر توانایی انجام عبادتی این چنینی را نداشته باشد، همواره به خاطر دارد که خداوند، او را می‌بیند و بدین ترتیب در عمل و خوب انجام دادن آن می‌کوشد؛ همچنین همواره بنده با نفس خود مجاهده می‌کند تا اینکه ایمان و یقینش قوی می‌گردد و در این مورد به یقین راستین می‌رسد که بالاترین مراحل یقین است و آن وقت شیرینی عبادت را احساس می‌کند.
از جمله اموری که باعث تقویت ایمان می‌شود، دعوت دادن به سوی خدا و دین است. سفارش کردن یکدیگر به حق و بردباری نیز در این موضوع داخل است. چنین رویکردی سبب می‌شود تا بنده، خودش و دیگران را به کمال برساند.
دوری جستن از انواع مختلف کفر، نفاق و فسق و گناه، عامل افزایش و تقویت است. همچنین نزدیکی جستن به خدا با انجام نمازهای نفل بعد از فرائض و نیز مقدم داشتن حکم و رضای خدا بر خواسته‌ها و امیال نفسانی، در زمانی که بر انسان چیره می‌شوند، ایمان را قوی و افزون می‌گرداند. قسمت پایانی شب، هنگام نزول خداست؛ در این زمان خلوت کردن با خدای خود و راز و نیاز با او ،تلاوت قرآن و نشستن با حضور قلب و انجام ادب بندگی در پیشگاه پروردگار و نیز پایان دادن این کارها با طلب آمرزش از خداوند ﻷو توبه و انابت به درگاهش، از عواملی است که ایمان را قوی می‌نماید.
همنشینی با علمای راستین و مخلص، ایمان بنده را قوت و فزونی می‌بخشد. از اینرو باید از سخنانشان، بهترین میوه‌ها را چید. همانطور که از درختان، بهترین میوه‌ها را می‌چینیم. دوری جستن از هر چیزی که میان قلب بنده و میان خدا فاصله می‌اندازد، راهکار دیگری برای تقویت ایمان است [۵].
شناخت نامهای نیک خداوند با مراحل سه گانه آن، از بزرگ‌ترین زمینه‌ها و عوامل تقویت ایمان می‌باشد و بلکه شناخت خداوند با نام‌ها و صفاتش، اصل ایمان است و ایمان به این اصل بزرگ برمی گردد.
پس با توجه به این مطلب و انگیزه‌های دیگری که وجود داشت، برای توضیح اسمای نیک الهی دست به قلم بردم و برای هر اسمی به ارائه دلیل از قرآن و سنت پرداختم و سپس نوشته‌هایم در این موضوع را به استاد علامه شیخ عبدالعزیز بن عبدالله عرضه داشتم؛ هر آنچه را که ایشان تأیید نمود، در این کتاب آوردم و آنچه را که درباره‌اش نظری نداد یا ردش کرد، از متن برداشتم و بدین ترتیب شرحی بر نود و نه نام نیک خدا، جمع آوری شد. در این کتاب به شرح و توضیح مختصر اسمای الهی پرداخته و در مواردی چند، از حد اختصار، گذشته و به اقتضای نیاز، موضوع را بسط و شرح بیشتری داده ام. قابل یادآوری است که بنده در شرح اسمای الهی، از منابع مورد اعتماد بویژه از آثار محققانی چون ابن تیمیه و شاگردش ابن قیم وهمچنین از نوشته‌های شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی که بدون تردید یکی از علمایی بوده که خداوند، مردم را از دانش او بهره مند کرده، استفاده کرده ام.
این کتاب شامل مباحث زیر می‌باشد:
بخش اول: نامهای خداوند، توقیفی هستند.
بخش دوم: ارکان ایمان به اسمای حسنی.
بخش سوم: انواع آنچه خداوند با آن توصیف می‌شود.
بخش چهارم: دلالت سه گانه اسمای حسنی.
بخش پنجم: حقیقت الحاد در نامهای خدا.
بخش ششم: برشمردن و حفظ کردن اسمای حسنی اصل و اساس علم است.
بخش هفتم: همه نامهای خدا، خوب و نیکو هستند.
بخش هشتم: برخی از نامهای خدا، به تنهایی و نیز همراه با نامی دیگر بر او اطلاق می‌شوند. برخی از نامهای خدا به تنهایی بر او اطلاق نمی‌شوند؛ بلکه همراه با آنچه مقابل و مخالف آن است، بر خدا اطلاق می‌گردند.
بخش نهم: برخی از نامهای نیک خداوند، بر چند صفت دلالت می‌نمایند.
بخش دهم: در بیان آن دسته از نامهای نیک خدا که همه اسماء و صفات به آنها بر می‌گردد.
بخش یازدهم: نام‌ها و صفات خدا مختص او هستند. از اینرو باید دانست که اشتراک اسمی، بدین معنا نیست که تمام آنچه بدین اسم‌ها نامیده شده‌اند، شبیه و همسان یکدیگر هستند.
بخش دوازدهم: آنچه باید دانست...
بخش سیزدهم: مراتب و مراحل برشمردن نامهای نیک خدا.
بخش چهاردهم: تعداد نامهای خدا، مشخص نیست.
بخش پانزدهم: شرح نامهای نیک خداوند بدون نفی صفات، بدون بیان کیفیت و چگونگی آنها و بدون تشبیه خدا یا اسما و صفاتش با چیزی دیگر.
بنده، مباحث این کتاب را با اقوال و فتواهای عده‌ای از علما درباره اسمای نیک خدا به پایان رسانده و نام این کتاب را «شرح اسمـاء الله الـحسني في ضوء الكتاب والسنة» [۶]نهاده ام. به هر حال خداوند ﻷ، جمع آوری این مطالب را برایم میسر فرمود؛ لذا آنچه درست است، از توفیق و منت خداوند یگانه و منان می‌باشد و وجود هر اشتباهی در این کتاب از لغزش من و از سوی شیطان است و خدا و پیامبرش از آن پاک هستند. از خداوند متعال می‌خواهم که این عمل را خالص به رضای خویش بگرداند تا سبب نزدیکی نگارنده، ] مترجم]، خواننده و ناشر به باغ‌های بهشت شود. امیدوارم خداوند متعال، این اثر را سبب رستگاری و نجاتمان قرار دهد و آن را حجتی بر ضد ما نگرداند. همچنین از او می‌خواهم که این کتاب را برای گردآورنده و خواننده‌اش، مفید و سودمند نماید. بدون شک خداوند، بهترین کسی است که خواسته‌ها از او درخواست می‌گردد و بزرگوارترین ذاتی است که می‌توان به او امیدوار بود؛ او، ما را کافی است و او، بهترین کارساز می‌باشد. ما توانایی هیچ کاری را نداریم جز به کمک و توفیق او. درود خدا بر بنده و پیامبر برگزیده‌اش و بر پیشوایمان محمد بن عبدالله، امین وحی الهی و درود بریاران، خاندان و پیروانشان تا روز قیامت.
سعید بن علی بن وهف قحطانی
شب شنبه ۱۲/٧/۱۴۰٩ هـ .ق
[۲] بخاری مع الفتح ۵/۳۵۴ و ۱۱/۲۱۴؛ مسلم ۴/۲۰۶۳ [۳] نگا: مدارج السالکین ابن قیم ۳/۱٧ و التوضیح و البیان لشجره الایمان عبدالرحمن سعدی ص۳٩ و بدائع الفوائد ابن قیم از ۱/ ۱۶۴. [۴] نگا: مدارج السالکین ابن قیم ۲/۲۸. [۵] نگا: مدارج السالکین، ابن قیم ۳/۱٧ و التوضیح و البیان لشجرۀ الایمان، سعدی۴۰- ۶۲ [۶] ما، این کتاب را تحت عنوان (شرح اسمای حسنی در پرتو قرآن و سنت) به فارسی برگرداندیم.