شرح اسمای حسنی در پرتو قرآن و سنت

الرحمن، الرحيم، الكريم،الاكرم، الرؤوف

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ٣﴾[الفاتحة: ۲-۳] یعنی: «ستایش، خداوندی را سزاست که پروردگار جهانیان است؛ بخشنده مهربان است».

و می‌فرماید: ﴿وَمَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشۡكُرُ لِنَفۡسِهِۦۖ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيّٞ كَرِيمٞ﴾[النمل: ۴۰]. یعنی: «هرکس، سپاسگزاری کند، تنها به سود خویش سپاسگزاری می‌کند و هرکس، ناسپاسی نماید، پروردگار من، بی‌نیاز و صاحب کرم است».

نیز می‌فرماید: ﴿وَيُحَذِّرُكُمُ ٱللَّهُ نَفۡسَهُۥۗ وَٱللَّهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ﴾[آل عمران: ۳۰] یعنی: «و خداوند، شما را از (نافرمانی) خودش برحذر می‌دارد و خداوند نسبت به بندگان مهربان است».

علامه عبدالرحمن بن ناصر سعدی /تعالی می‌گوید: معانی الرحمن، الرحيم، البر، الكريم، الجواد، الرؤوفو الوهاب، به هم نزدیک است و همه، بر متصف بودن خداوند به مهربانی و نیکوکاری و بخشش و بزرگواری و نیز بر گستردگی رحمت و بخشش او دلالت می‌نمایند؛ رحمت و بخششی که تمام هستی را به مقتضای حکمت خدا در برگرفته است و مؤمنان، از این رحمت و بخشش، بهره بیشتر و کامل‌تری دارند. خداوند متعال، می‌فرماید: ﴿وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ﴾[الأعراف: ۱۵۶]. یعنی: «و رحمت من، همه چیز را در برگرفته؛ آن را برای کسانی مقرر خواهم داشت که پرهیزگاری کنند».

نعمت‌ها و احسان‌های الهی، همه از آثار مهربانی و بخشش و کرم او می‌باشند و خوبی‌های دنیا و آخرت، همه، از نشانه‌های رحمت او هستند [٩۳].

خداوند متعال، می‌فرماید: ﴿اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ٣ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ٤ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ٥﴾[العلق: ۳-۵]. یعنی: «بخوان؛ پروردگار تو بزرگوارتر و بخشنده‌تر است. همان خدایی که بوسیله قلم آموخت؛ به انسان چیزهایی را آموخت که نمی‌دانست».

ابن تیمیه /در تفسیر این آیه می‌گوید: خداوند ﻷبعد از بیان اینکه او، همه چیز را آفریده، خودش را به کرم و بخشش توصیف نموده و خود را بزرگوارتر و بخشنده‌تر نامیده تا روشن شود که به مخلوقاتش نعمت می‌دهد و آنان را به اهداف پسندیده می‌رساند؛ چنانچه می‌فرماید: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَ فَسَوَّىٰ٢ وَٱلَّذِي قَدَّرَ فَهَدَىٰ٣﴾[الأعلى: ۲-۳]. یعنی: «همان خداوندی که می‌آفریند و سپس می‌آراید؛ خداوندی که اندازه گیری می‌کند و رهنمون می‌سازد».

﴿رَبُّنَا ٱلَّذِيٓ أَعۡطَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ خَلۡقَهُۥ ثُمَّ هَدَىٰ﴾[طه: ۵۰]. یعنی: «پروردگار ما، آن کسی است که هر چیزی را وجود بخشیده و سپس رهنمودش کرده است».

﴿ٱلَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهۡدِينِ٧٨﴾[الشعراء: ٧۸]. یعنی: «آن کسی که مرا آفریده، او، مرا راهنمایی خواهد کرد».

پس آفرینش، آغاز کار است و انتهای آن، کرم و بخشش می‌باشد. چنانچه در سوره فاتحه، ابتدا می‌فرماید: ﴿رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾یعنی: «پروردگار جهانیان». و سپس می‌فرماید: ﴿ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ٣﴾[الفاتحة: ۳] یعنی: «بخشنده و مهربان».

کلمه کَرَم، همه خوبی‌ها را شامل می‌شود و منظور از آن، فقط بخشیدن و دادن نیست؛ بلکه عطا و بخشش، معنی آن را کامل می‌گرداند. خداوند، خودش را توصیف نموده که (اكرم)[یعنی بخشنده‌تر و بزرگوارتر] می‌باشد. کلمه (اكرم)با صیغه معرفه آمده است؛ لذا بر این دلالت می‌نماید که تنها او، بخشنده‌تر و بزرگوارتر است؛ بر خلاف اینکه اگر می‌گفت: (وربك أكرمٌ)و با صیغه نکره بیان می‌شد، در این صورت بر حصر دلالت نمی‌کرد. (الأكرم)بر حصر دلالت می‌نماید. همچنین نگفت که بزرگوارتر و بخشنده‌تر از فلان است؛ بلکه بطور مطلق فرمودکه پروردگارت، بزرگوارتر و بخشنده‌تر است تا این را بیان نماید که بطور مطلق بخشنده‌تر است و این، دال بر اینست که دارای نهایت کرم و بزرگواری است و بالاتر از آن، کرمی نیست و هیچ نقصی در کرم و بزرگواریش وجود ندارد [٩۴].

  [٩۳] تفسیر سعدی (۵/۶۲۱). [٩۴] فتاوی شیخ الاسلام ابن تیمیه ۱۶/۲٩۳- ۳٩۶ با اندکی تصرف.