شرح اسمای حسنی در پرتو قرآن و سنت

العليم الخبير

الله أ، فرموده است: ﴿وَهُوَ ٱلۡقَاهِرُ فَوۡقَ عِبَادِهِۦۚ وَهُوَ ٱلۡحَكِيمُ ٱلۡخَبِيرُ١٨﴾[الأنعام: ۱۸]. یعنی: «او، بر سر بندگان خود مسلط است و او، دانای آگاه می‌باشد».

﴿إِنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمُ﴾[الأنفال: ٧۵]. یعنی: «بی‌گمان خداوند، از هر چیزی آگاه است».

او، دانایی است که دانایی او، بر هر چیزی احاطه دارد؛ او، از تمام امور بدیهی، ممکن و ناممکن باخبر است. پس خداوند، ذات بزرگوار و صفات مقدس و بزرگ خود را که از واجبات و بدیهیات می‌باشد و وجود آن قطعی است، می‌داند. همچنین از چیزهایی که وجود آن ممکن نیست، باخبر است و می‌داند که اگر به وجود بیایند، وجود آنها چه اثری خواهد داشت؛ چنانچه می‌فرماید: ﴿لَوۡ كَانَ فِيهِمَآ ءَالِهَةٌ إِلَّا ٱللَّهُ لَفَسَدَتَا﴾[الأنبیاء: ۲۲]. یعنی: «اگر در آسمان‌ها و زمین غیر از خدای یگانه، معبودها و خدایانی می‌بودند، قطعا آسمان‌ها و زمین تباه می‌گردید».

و می‌فرماید: ﴿مَا ٱتَّخَذَ ٱللَّهُ مِن وَلَدٖ وَمَا كَانَ مَعَهُۥ مِنۡ إِلَٰهٍۚ إِذٗا لَّذَهَبَ كُلُّ إِلَٰهِۢ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعۡضُهُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖ﴾[المؤمنون: ٩۱]. یعنی: «خداوند، نه فرزندی برای خود برگرفته و نه خدایی با او بوده است؛ چرا که اگر خدایی با او می‌بود، هر خدایی به آفریدگان خود می‌پرداخت و هریک از خدایان بر دیگری برتری و چیرگی می‌جست».

پس در اینجا خداوند ﻷ، خبر داده که چیزهایی را می‌داند که وجود آن، امکان ندارد و به فرض امکان، پیامد وجود آن را بیان نموده است.

و نیز ممکنات را می‌داند؛ منظور از ممکنات، چیزهایی هستند که وجود و عدم وجود آنها، امکان پذیر است؛ پس او، دانایی است که دانایی و آگاهیش، جهان بالا و پایین را احاطه نموده و هیچ مکان و زمانی نیست که او، به آن آگاه نباشد و او، پیدا و پنهان را می‌داند.

چنانکه می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمُ﴾[الأنفال: ٧۵]. یعنی: «خداوند به هر چیزی داناست».

نصوص بسیاری در بیان فراگیر بودن علم و آگاهی خداوند آمده است. به اندازه ذره‌ای یا کوچک‌تر و بزرگ‌تر از آن، در آسمان و زمین از نگاه خداوند پنهان نمی‌ماند؛ خداوند، نه غفلت می‌ورزد و نه فراموش می‌کند؛ علم و دانش گسترده و گوناگون مردم و آفریده‌ها، در مقایسه با علم و آگاهی خداوند، هیچ چیزی به نظر نمی‌آیند؛ همانطور که قدرت و توانایی آنها به هیچ وجه با قدرت خداوند قابل مقایسه نیست. پس خداوند است که به انسان‌ها چیزهایی آموخته که نمی‌دانستند و آنها را بر انجام کارهایی توانایی داده که بر انجام آن توانایی نداشتند. علم و آگاهی خداوند، به تمام آنچه در جهان بالا و پایین است، احاطه دارد؛ او، آینده جهان را می‌داند و از آنچه که وجود ندارد، باخبر است. می‌داند که اگر پدید بیاید، چگونه خواهد بود؛ اوضاع و احوال انسان‌ها را از زمانی که آنها را آفریده و پس از آنکه آنان را می‌میراند و پس از آنکه آنها را زنده می‌گرداند، می‌داند؛ از همه کارهای خوب و بد آنان و سزا و جزای آنها در جهان آخرت بطور مفصل و با تمام جزئیات باخبر است [۴۶].

خلاصه اینکه خداوند، ذاتی است که به درون و برون و به پیدا و پنهان و به واجبات و محالات و ممکنات و به جهان بالا و پایین و به گذشته و حال و آینده بطور کامل آگاه است و از آن خبر دارد. پس هیچ چیزی بر او پوشیده و پنهان نیست [۴٧]. [۴۶] الحق الواضح المبین ص ۳٧-۳۸ و شرح القصیدة النونیة هراس۲/٧۳ و تفسیر سعدی ۵/۶۲۱. [۴٧] تفسیر سعدی ۵/۶۲۱.