شرح اسمای حسنی در پرتو قرآن و سنت

الهادی

الله أمی‌فرماید: ﴿وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا﴾[الفرقان: ۳۱]. یعنی: «و همین بس که خدای تو، راهنما و یاور باشد».

همچنین می‌فرماید: ﴿وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[الحج: ۵۴]. یعنی: «قطعاً خداوند، مؤمنان را به راه راست هدایت و راهنمایی می‌کند».

هادي، یعنی ذاتی که بندگانش را به سوی تمام منافع راهنمایی می‌کند و یا به راهی سوق می‌دهد که از زیان بدور باشند و به آنها چیزهایی می‌آموزد که نمی‌دانند و آنان را به سوی توفیق و درستکاری رهنمون می‌سازد و پرهیزگاری را به آنان الهام می‌کند و دل‌هایشان را به سوی خود معطوف می‌دارد که بدین سان به سوی او برمی گردند و از فرمان او اطاعت می‌کنند [۸۲].

هدایت عبارتست از: راهنمایی کردن با لطف و مهربانی؛ خداوند، انسان را به چهار صورت هدایت می‌کند [۸۳]:

اول: هدایتی که شامل هر فرد مکلف است؛ مانند عقل و هوشیاری و دانستنی‌های ضروری که هر کس، به اندازه خود از این چیزها برخوردار است؛ آنگونه که خداوند می‌فرماید: ﴿رَبُّنَا ٱلَّذِيٓ أَعۡطَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ خَلۡقَهُۥ ثُمَّ هَدَىٰ﴾[طه: ۵۰]. یعنی: «پروردگار ما، آن ذاتی است که هر چیزی را وجود بخشیده و سپس رهنمودش کرده است».

دوم: اینکه با دعوت و فرا خوان مردم بوسیله پیامبران و فرستادن کتاب‌ها، آنها را هدایت می‌کند؛ خدای متعال می‌فرماید: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾﴿وَجَعَلۡنَا مِنۡهُمۡ أَئِمَّةٗ يَهۡدُونَ بِأَمۡرِنَا﴾[السجدة: ۲۴]. یعنی: «و از میان آنان (بنی اسرائیل) پیشوایانی پدیدار کردیم که به فرمان ما راهنمایی می‌نمودند».

سوم: هدایت توفیقی است و مختص کسانی می‌باشد که هدایت یافته‌اند و در آیه ۱٧ سوره محمد، همین نوع هدایت، مورد نظر است؛ آنجا که خداوند ﻷ، می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ ٱهۡتَدَوۡاْ زَادَهُمۡ هُدٗى﴾[محمد: ۱٧]. یعنی: «و کسانی که راهیاب شدند، به هدایت آنها افزود».

همچنین می‌فرماید: ﴿وَمَن يُؤۡمِنۢ بِٱللَّهِ يَهۡدِ قَلۡبَهُ﴾[التغابن: ۱۱]. یعنی: «هرکس، به خدا ایمان بیاورد، قلب او را هدایت می‌دهد».

و می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ يَهۡدِيهِمۡ رَبُّهُم بِإِيمَٰنِهِمۡ﴾[یونس: ٩]. یعنی: «کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند، پروردگارشان آنها را به سبب ایمانشان هدایت می‌کند».

و نیز می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ جَٰهَدُواْ فِينَا لَنَهۡدِيَنَّهُمۡ سُبُلَنَا﴾[العنکبوت: ۶٩]. یعنی: «کسانی که در راه ما جهاد و تلاش نمودند، آنان را به راه‌های خود هدایت می‌نماییم».

چهارم: هدایت در آخرت به سوی بهشت؛ چنانکه در آیات ذیل، همین نوع هدایت، منظور می‌باشد:

﴿سَيَهۡدِيهِمۡ وَيُصۡلِحُ بَالَهُمۡ٥﴾[محمد: ۵]. یعنی: «آنان را هدایت خواهد کرد و کارشان را اصلاح می‌نماید».

﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا﴾[الأعراف: ۴۳]. یعنی: «ستایش خداوندی را که ما را بدین (نعمت جاودانه) رهنمون ساخت».

این هدایت‌های چهارگانه، به دنبال همدیگر قرار دارند؛ پس هر کس، هدایت نوع اول را دارا نباشد، هدایت نوع دوم را بدست نخواهد آورد؛ بلکه مکلف کردن او درست نیست و هر کس هدایت نوع دوم را نداشته باشد، هدایت نوع سوم و چهارم را بدست نخواهد آورد. هر کس، هدایت چهارم نصیب او شود، هدایت سه گانه پیش از آن را دارا بوده است و کسی که هدایت سوم را به دست آورده باشد، دو نوع هدایت پیش از آن را داشته است.

اما برعکس، گاهی هدایت اول بدست می‌آید، اما هدایت دوم و سوم به دست نمی‌آید. انسان، نمی‌تواند کسی را هدایت کند مگر با دعا و نشان دادن راه‌های هدایت. چنانچه در آیات زیر به هدایت نوع دوم، اشاره شده است:

﴿وَإِنَّكَ لَتَهۡدِيٓ إِلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ﴾[الشورى: ۵۲]. یعنی: «تو، به راهی راست، هدایت می‌کنی».

﴿يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾[الأنبیاء: ٧۳]. یعنی: «به فرمان ما راهنمایی می‌نمودند».

﴿وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾[الرعد: ٧]. یعنی: «و هر قومی را دعوتگری است».

در آیه ۵۶ سوره قصص، به سایر انواع هدایت اشاره می‌شود؛ چنانکه می‌فرماید: ﴿إِنَّكَ لَا تَهۡدِي مَنۡ أَحۡبَبۡتَ﴾[القصص: ۵۶]. یعنی: «بی گمان تو نمی‌توانی کسی را که دوست داری، هدایت کنی».

الله، ذاتی است که تمام اقوال و افعالش، هدایت می‌باشد؛ او، فرد حیران و گمراه را راهنمایی می‌کند و او را بوسیله بیان، آموزش و توفیق، به راه راست هدایت می‌نماید. گفته‌های تقدیری خداوند که با آن، اشیاء را به وجود می‌آورد و به تدبیر امور می‌پردازد، همه، حقند؛ چون حکمت و خوبی و درستکاری را در بردارند. گفته‌های شرعی و دینی او، همان گفته‌هایش می‌باشد که در کتاب‌های خود گفته و بر زبان پیامبران خود اظهار داشته است و مشتمل بر صداقت کامل در اخبار و عدالت کامل در امر و نهی می‌باشد و هیچکس از خداوند راستگوتر نیست و هیچکس از او سخن بهتری نمی‌گوید: ﴿وَتَمَّتۡ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدۡقٗا وَعَدۡلٗا﴾[الأنعام: ۱۱۵]. یعنی: «فرمان پروردگارت، صادقانه و دادگرانه انجام می‌پذیرد».

این، بزرگ‌ترین چیزی است که بندگان، بوسیله آن هدایت می‌شوند و بلکه برای هدایت، راهی جز این نیست و هر کس، هدایت را در غیر این بجوید، خداوند ﻷاو را گمراه می‌سازد و هرکس آن را مایه هدایت نپندارد، هدایت یافته نیست.پس با گفتار و کلمات خداوندی، هدایت علمی به دست می‌آید؛ یعنی حقایق و اصول و فروع و منافع و زیان‌های دینی و دنیوی در پرتو آن مشخص و روشن می‌گردند و نیز بوسیله آن، هدایت عملی تحقق می‌یابد. دستورات و گفته‌های الهی هستند که انسان را تزکیه و دل‌ها را پاک می‌گردانند و به شایسته‌ترین کارها و بهترین اخلاق فرا می‌خوانند و انسان را به تمام زیبایی‌ها تشویق می‌نمایند و از همه زشتی‌ها برحذر می‌دارند؛ پس هر کس، در پرتو آن، راه هدایت را در پیش بگیرد، راهیاب خواهد بود و هرکس، از آن روی برتابد، گمراه است.

خداوند، پس از بعثت پیامبران و فرو فرستادن کتاب‌هایی که مشتمل بر هدایت کامل می‌باشند، هیچ دلیل و حجتی برای کسی باقی نگذاشته است. چه بسیار گمراهانی که خداوند، آنها را به فضل خویش هدایت نموده است. بویژه کسانی که از ته دل از او خواسته‌اند تا آنها را هدایت نماید و دانسته‌اند که تنها اوست که هدایت می‌نماید [۸۴].

هرجا خداوند، بیان داشته که او، کافران و ستمگران را از هدایت محروم نموده، منظور هدایت نوع سوم و چهارم است و آن، یعنی (هدایت توفیق و الهام) که مختص هدایت یافتگان می‌باشد و نیز هدایت چهارم، منظور است که پاداش اخروی و ورود به بهشت می‌باشد. مانند اینکه خداوند می‌فرماید: ﴿وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾[البقرة: ۲۵۸]. یعنی: «خداوند، گروه ستمکاران را هدایت نمی‌کند».

و می‌فرماید: ﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمُ ٱسۡتَحَبُّواْ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا عَلَى ٱلۡأٓخِرَةِ وَأَنَّ ٱللَّهَ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلۡكَٰفِرِينَ١٠٧﴾[النحل: ۱۰٧]. یعنی: «این، برای آن است که آنها، زندگانی دنیا را بر آخرت ترجیح دادند و خداوند، کافران را هدایت نمی‌کند».

منظور از راهنمایی و هدایتی که خداوند، آن را از توان پیامبر جو انسان خارج دانسته، غیر از دعا و نشان دادن راه می‌باشد. بلکه منظور سایر انواع هدایت مانند بخشیدن عقل و توفیق دادن و وارد کردن به بهشت می‌باشد که در دست پیامبر جنیست؛ چنانچه خداوند ﻷ، می‌فرماید: ﴿لَّيۡسَ عَلَيۡكَ هُدَىٰهُمۡ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَهۡدِي﴾[البقرة: ۲٧۲]. یعنی: «هدایت آنان، بر تو واجب (و در توان تو) نیست؛ (تو فقط تبلیغ می‌کنی) و البته خداوند، هر کس را که بخواهد، هدایت می‌کند».

از خداوند می‌خواهم که ما را به آنچه دوست دارد و می‌پسندد، هدایت کند؛ یاری از او خواسته می‌شود و توکل ما بر اوست [۸۵]. [۸۲] تفسیرالکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان ۵/۶۳۱. [۸۳] بدائع الفوائد ۲/۳۶- ۳۸. [۸۴] الحق الواضح المبین ص ٧۸- ٧٩ و ن.ک: شرح النونیة هراس ۲/۱۰۳. [۸۵] المفردات فی غریب القرآن، اصفهانی؛ ص۵۳٩ با اندکی تصرف.