اسما و صفات الهی

مطلب ششم: پاداش والاي كسي كه نام‌هاي خدا را حفظ كند

هرکس که نام‌های خداوند متعال را حفظ کند، معنای آنها را بفهمد و به مقتضایشان عمل نماید، مستوجب پاداش بسیار بزرگی خواهد شد؛ امام بخاری در صحیح خود از ابوهریره سروایت می‌کند که رسول الله صفرمود:

«إِنَّ لِلهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ اسْمًا، مِائَةً إِلاَّ وَاحِدًا، مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الـْجَنَّةَ» [۸]. «خداوند نود و نه اسم دارد؛ یعنی یکی کمتر از صد؛ هر کس که آنها را حفظ نماید، وارد بهشت خواهد شد».

تحقیقی در باره‌ی معنای واژه‌ی «احصاء» در حدیث مذکور

علما در مورد معنای واژه‌ی «احصاء» اختلاف نظر دارند؛ بعضی‌ها گفته‌اند: به معنی احاطه‌ی کامل بر معانی آنها است. برخی می‌گویند: به این معنی است که شخص معنای آنها را بداند و به مقتضای آنها عمل نماید. اما صحیح این است که واژه‌ی «احصاء» به معنی برشمردن و حفظ نمودن است؛ زیرا کلمه‌ی «احصاء» در لغت به همین معناست؛ ابن منظور می‌گوید: «احصاء به معنی شمردن و حفظ نمودن است و «أحصي الشيء» یعنی بدان چیز احاطه پیدا نمود. در قرآن کریم نیز آمده است که:

﴿وَأَحۡصَىٰ كُلَّ شَيۡءٍ عَدَدَۢا﴾[الجن: ۲۸].

ازهری می‌گوید: یعنی علم خداوند برای شمارش عدد هر چیزی به کمال رسیده است و «أحصيت الشيء» یعنی آن چیز را شمردم. فراء در مورد این فرموده‌ی خداوند: ﴿عَلِمَ أَن لَّن تُحۡصُوهُ فَتَابَ عَلَيۡكُمۡ﴾[المزمل: ۲۰]. می‌گوید: یعنی خداوند می‌دانست که آنها اوقات شب را نمی‌توانستند، حفظ نمایند» [۹].

فیروزآبادی می‌گوید: «احصاء از لفظ «الحصی» به معنی بدست آوردن عدد و شمارش است. می‌گویند: «احصیت كذا» یعنی آن را شمردم. و کلمه‌ی "حصی" که به معنای سنگریزه است از آن جهت برای شمارش استعمال می‌شود که مردم آن زمان برای شمارش از سنگریزه استفاده می‌کردند همانگونه که ما از انگشتانمان استفاده می‌نماییم.

ابن اثیر می‌گوید: «اسماءالله الـمحصی» یعنی اسم‌های خدایی که علم محیط دارد و همه چیز را بنا به علمش شمارش می‌نماید، طوری که هیچ چیز کوچک و بزرگی را از یاد نمی‌برد. و احصاء به معنای شمردن و حفظ نمودن است.

در حدیث آمده است كه: «لاَ أُحْصِيْ ثَنَاءً عَلَيْكَ» یعنی: خدایا! نمی‌توانم نعمت‌های تو را بشمارم و تو را در برابر آنها سپاس گویم و نمی‌توانم در این باره ادای واجب نمایم.

در حدیثی دیگر آمده است که: «أَكُلَّ الْقُرْآنِ أَحْصَيْتَ»؟ یعنی آیا کل قرآن را حفظ نموده‌ای؟ [۱۰]

همچنین امام بخاری رحمه الله «احصاء» را به حفظ تفسیر کرده و بعد از روایت فوق می‌گوید: «احصیناه» یعنی ما آن را حفظ کردیم [۱۱].

بر صحت این سخن، روایت ابو هریره سنیز در صحیح بخاری دلالت می‌نماید که رسول اللهص فرمود: «لِلهِ تِسْعَةٌ وَتِسْعُونَ اسْمًا، مِائَةٌ إِلَّا وَاحِدًا، لَا يَحْفَظُهَا أَحَدٌ إِلَّا دَخَلَ الـْجَنَّةَ، وَهُوَ وَتْرٌ يُحِبُّ الْوَتْرَ» [۱۲]. «خداوند نود و نه اسم دارد؛ یعنی یکی کمتر از صد؛ هر کس که آنها را حفظ نماید، وارد بهشت خواهد شد؛ و خداوند فرد است و عدد فرد را دوست دارد».

ابن حجر عسقلانی می‌گوید: «امام نووی می‌گوید: بخاری و دیگر محققان می‌گویند: «احصاها» یعنی آن را حفظ کرد و این قول، بهتر است؛ چون که در متن حدیث وارد شده است».

امام نووی در الأذکار می‌گوید: این، قول اکثر علماست.

ابن جوزی می‌گوید: چون در برخی از طرق حدیث، «من حفظها» به جای «من احصاها» وارد شده است، ما این دیدگاه را برگزیده‌ایم که احصا به معنای شمارش است، یعنی کسی که آنها را بشمارد و خوب حفظ نماید [۱۳].

پس نظریه‌ی درست ان ‌شاء الله همین است؛ چرا که حفظ این نام‌های مبارک باعث برکت نفس و تزکیه‌ی آن می‌گردد. البته باید دانست که این مطلب با این سخن علما تضادی ندارد که حافظ این نامها باید معانی آن را نیز درک نماید و خداوند را با آن نامها فرا خواند؛ ابن حجر از ابن عطیه نقل می‌نماید که: «احصاها، یعنی اینکه آن نامها را شمارش و بعداً حفظ نماید؛ و این امر، حاوی آن است که به آنها ایمان داشته باشد، تعظیمشان کند، نسبت به آنها علاقه و محبت داشته باشد و به معانی آنها توجه کند» [۱۴]. و رتبه‌ی کسی که آنها را حفظ نماید و معانی آنها را بداند، بالاتر از رتبه‌ی کسی است که تنها آنها را حفظ نماید؛ و رتبه‌ی کسی که آنها را حفظ نماید، معانی آنها را بداند و خداوند را با آنها بخواند و صدا کند، بالاتر از دو نفر قبلی است.

ابن قیم رحمه الله می‌گوید: احصای اسماء الهی سه رتبه دارد:

اول: اینکه آنها را بشمارد و حفظ نماید.

دوم: اینکه مفاهیم و معانی آنها را بفهمد.

سوم: اینکه خداوند را با آنها بخواند و دعا نماید؛ چنانکه خداوند متعال می فرماید:

﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَاۖ﴾[الاعراف: ۱۸۰].

«‏خدا دارای زیباترین نامها است ـ که بر بهترین معانی و کاملترین صفات دلالت می‌نمایند ـ پس او را با آن نامها بخوانید» [۱۵].

بعضی از علما هم می‌گویند: احصا در حدیث فوق به معنای ایمان آوردن به آنها و شناخت مفهوم آنها است؛ یا احصا به معنی حفظ قرآنی است که این اسمها در آن وارد شده‌اند؛ و یا اینکه به معنای عمل به مقتضای آنها است.

ابن حجرعسقلانی می‌گوید: «در باره‌ی «من احصاها» چهار قول وجود دارد:

یک: آنها را حفظ کند.

دو: معانی آنها را بشناسد و به آنها ایمان بیاورد.

سه: آنها را کاملا در نظر داشته باشد و تا جایی که برایش ممکن است اخلاقش را با آنها وفق دهد و به آنها عمل نماید.

چهار: قرآن را ختم نماید، چون که با تلاوت مکرر قران کریم به محتوای نام‌ها پی می‌برد، ابو عبدالله زبیری این دیدگاه را پذیرفته است.

امام نووی می‌گوید: دیدگاه اول مورد اعتماد است.

اما من معتقدم که احتمال دارد دیدگاه زبیری مورد نظر باشد [۱۶].

[۸] صحیح بخاری (۲۷۳۶). [۹] لسان العرب (۱/۶۵۸). [۱۰] تفسیر اسماءالله الحسنی صفحه‌ی (۲۲) تألیف زجاج. [۱۱] صحیح بخاری با فتح‌الباری (۱۱/۲۱۴). [۱۲] فتح‌الباری (۱۱/۲۲۶). [۱۳] فتح‌الباری (۱۱/۲۲۶). [۱۴] منبع سابق. [۱۵] بدایع‌الفواید (۱/۱۶۴). [۱۶] تلخیص الجبیر (۴/۱۷۴).