مقدمۀ مترجم
«صحنه‌های تکان‌دهنده در تاریخ اسلام» نامی است که من به کتاب پر ارج نویسنده بزرگ مصری محمد عبدالله عنان به نام «مواقف حاسمة فی تاریخ الإسلام» داده‌ام. چنان‌که ملاحظه می‌کنید، ممکن بود اسم کتاب را به «نقاط حساس در تاریخ اسلام» یا «هنگامه‌هایی قاطع در تاریخ اسلام» ترجمه کنم، ولی نظر به موضوعات مهیج و تکان‌دهنده‌ی کتاب نقل به معنی نمودیم و به این اسم موسوم کردیم.
مؤلف این کتاب که در میان نویسندگان اسلامی یکی از اساتید فن به شمار می‌رود، با مطالعات وسیع و مشاهدات عینی خود در قلمرو اسلامی و دیار غرب، کتاب‌ها و آثار ذی‌قیمتی به وجود آورده است.
به نظر این جانب «محمد عبدالله عنان» پس از شکیب ارسلان در تاریخ اسلام و خصوصا در به تصویرکشیدن قسمتی که مربوط به غرب و علل و عوامل سیاسی و نظامی و اقتصادی و انحطاط و سقوط مسلمین آن دیار است، نظیر ندارد.
«شکیب ارسلان» نویسنده‌ی بزرگ اسلامی عرب‌زبان برای بازدید مناطقی که تاریخ اسلام و اروپائی می‌گوید، اسلام به آنجا رسوخ کرده است به جنوب فرانسه و سویس و اسپانیا و شمال ایتالیا و جزائر دریای مدیرتانه «سیسیل» و «کرت» و غیره سفر کرده و همه نقاطی را که توسط مسلمانان فتح شده بود، به تفصیل شرح و بسط داده و نتیجه کلیه مطالعات و مشاهدات خود را در سه جلد کتاب بزرگ در تاریخ اندلس به نام «احلل السندسیه فی تاریخ الاندلسیه» و یک جلد کتاب بی‌نظیر به نام «تاریخ فتوحات اسلامی» به رشته‌ی تحریر آورده است. پس از او نامی‌ترین دانشمندی که به این کار پرداخت و راه او را دنبال کرد مؤلف این کتاب «محمد عبدالله عنان» بود که تمام آن قلمرو اروپائی را نقطه به نقطه گشته و مانند همکار سابق خود آثار ارجداری منتشر ساخته است که از جمله همین کتاب پرمایه اوست که به ترجمه‌ی آن توفیق یافته ایم.
کتاب دیگر وی به نام «تاریخ تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتقال» نیز به وسیله‌ی مترجم ترجمه شده و به یاری خداوند متعال عنقریب منتشر می‌شود.
او در کتاب‌های «تاریخ اندلس» و «آثار تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتقال» و «دولت اسلام در اندلس» داد سخن داده و مطالب پرارزشی که اغلب خود از نزدیک، آثار بازمانده و خرابه‌های آن را دیده با عکس و شرح و تفصیل برای ما به جای گذاشته است.
***
مترجم این کتاب پس از ترجمه و انتشار کتاب «تاریخ فتوحات اسلامی در اروپا – فرانسه، سویس، ایتالیا و جزائر دریای مدیترانه» تألیف شکیب ارسلان که به قول مؤلف نخستین اثری است که در این خصوص منتشر شده، و سرشار از مطالب تازه و ارزنده است، در صدد برآمد با ترجمه‌ی کتاب «مواقف حاسمه» محمد عبدالله عنان و کتاب دیگر او «تاریخ تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتقال» یک دوره کامل از سَیر اسلام در اروپای غربی و صحنه‌های مهم و تکان‌دهندۀ تاریخ اسلام را که مطالعۀ آن‌ها برای عموم فارسی‌زبانان بخصوص نسل جوان لازم و ضروری است در اختیار خوانندگان محترم بگذارد.
مطالعه‌ی این کتاب‌ها ما را از نو با تمدن درخشان و تعالیم حکیمانه و جهان‌پسند اسلام آشنا می‌سازد. به طوری که می‌توانیم با دیدی وسیع، علل رسوخ اسلام را در اکناف جهان بالأخص ممالک مسیحی‌نشین و قلمرو پیروان کلیسا و انجیل و نحوه‌ی برخورد مسلمین با عموم بیگانگان و امتیاز تعالیم اسلامی نسبت به سایر ادیان و آداب و رسوم اقوام و ملل را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم.
البته در این صحنه‌ها گاهی به نقاطی برمی‌خوریم که با تعالیم صریح اسلامی مباینت دارد و با عده‌ای از امرا و سران مسلمان آشنا می‌شویم که اعمالی دور از مروت اسلامی داشته‌اند که همه به حساب حکومت‌های خود کامه می‌رود، و فرسنگ‌ها دور از حریم اسلام و مسلمانی است، و لو آن‌ها آن اعمال را به نام اسلام و مسلمانی مرتکب می‌شدند.
علت این بود که اسلام برای اکثر این زمامداران وسیله بود نه هدف. وسیله برای رسیدن به مقام و حکومت بر مسلمین. این زمامداران مسلمان‌نما در عین اینکه نماز می‌گزاردند و مسجد می‌ساختند و از قرآن و احکام دینی دم می‌زدند، برخی اعمال نامشروع هم مرتکب می‌شدند.
همین دوری از هدف عالی اسلام و فرورفتن در امور پست مادی موجب ضعف و انحطاط و سرانجام سقوط آنان شد. از اروپا عقب نشستند، و در آسیا تجزیه گشتند. کار بجائی رسید که تمدن عظیم اسلامی و تعالیم حیات‌بخش قرآنی که همچون مشعلی فروزان می‌رفت افق ظلمانی سراسر اروپا را روشن سازد، و در همه جا پیشرو و پیشآهنگ دیگران باشد، از جهش و جنبش باز ایستاد، و یکپارچگی قلمرو آن به صورت دولت‌ها و امیرنشین‌های پراکنده و اعضاء متلاشی کالبدی درآمد.
***
پیشرفت سریع اسلام در عالم قدیم که دو امپراطوری ایران و روم را به زانو درآورده و در برابر خود خاضع نمود، مولد سادگی و روح فداکاری و اتحاد و اتفاق مسلمانان نخستین بود که به هرجا می‌رفتند، ایمان و تقوا و رأفت و مهربانی و برادری و برابری را با خود به ارمغان می‌بردند.
ولی همین مردم ساده و مؤمن و فداکار همین که دل به تجملات و تشریفات دنیا بستند، و دین را وسیله‌ی پیشرفت مقاصد دنیوی قرار دادند، وحدت و برادری و اتحاد و هم‌آهنگی آن‌ها از هم گسست و به طرز زندگی جاهلیت نخستین بازگشت.
آدم‌کشی و خون‌ریزی، برده‌گرفتن و جمع مال و کسب غنائم تنها هدف آن‌ها در براه‌انداختن جنگ‌ها و لشکرکشی‌ها بود. جهاد در راه دین و توسعه‌ی قلمرو اسلامی و آشناساختن مردم ممالک فتح شده به تعالیم اسلام فراموش شد و به طور خلاصه حکومت اسلامی به صورتی درآمد که در همه جای دنیا معمول و متداول بود، و فقط اسمی از اسلام و رسمی از مسلمانی داشت! چنان‌که وضع دولت بزرگ عثمانی ترکیه نیز گاهی دست‌خوش چنین تحولاتی می‌شده است. به همین جهت نیز اسلام که به همراه آن‌ها به اروپای غربی و شرقی رفت با خود آن‌ها و جانشینان اینان بازگشت، و با زوال آنان هم از میان رفت.
ولی اسلامی که به ایران و مصر و عراق و شام آمد چون به وسیله‌ی مجاهدین نخستین و با انگیزه‌ی دینی و گسترش تعالیم اسلام و آزادی سایر ملت‌ها، به آن نواحی رفت، باقی ماند و تا قیامت باقی خواهد ماند.
***
در این کتاب بخشی کوچک به نام «الفروسة في العصور الوسطی» است که چون مربوط به تاریخ اسلام نیست، و مطالب مهمی هم نبود، از ترجمه آن خودداری کردیم.
دو بخش دیگر راجع به «مارکوپولو» جهانگرد معروف ونیزی و «ابن بطوطه» جهانگرد نامی مسلمان شرحی نگاشته که هردو را در کتاب دیگرمان «جهانگردی و جهان‌گردان‌نامی» آورده‌ایم؛ زیرا چندان با موضوعات این کتاب تناسب نداشت.
برای برخی از فصول کتاب عناوین و تیترهائی قرار دادیم تا خوانندگان در مطالعه‌ی فصول طولانی آن احساس خستگی ننمایند، و خود عنوان نیز نمایانگر موضوعات مهم هر فصل باشد.
در حدود ۱۳ مقاله این کتاب را در مجله‌ی عمومی و دینی «درس‌هائی از مکتب اسلام» تحت همین عنوان نگاشتیم و اینک خوشوقتیم که همه مطلب کتاب چاپ و در اختیار فارسی‌زبانان قرار می‌گیرد.
امید است روزی بیاید که شاهد تجدید مجد و عظمت اسلام و پیشروی سریع مسلمانان جهان در همه شئون زندگی و گسترش تعالیم حیات‌بخش دین ابدی خود باشیم.
تهران: علی دوانی
۲۰ – تیر/ سرطان ۱۳۵۱ شمسی