پیکار مسلمانان در رُوم

در میان سال‌های ۲۳۶ – ۲۵۶ هجری

و ۸۵۰ – ۸۷۰ میلادی

در اوائل قرن نهم میلادی چنان‌که گفتیم مسلمانان جزیره‌ی کرت و سیسیل را فتح کردند. همچنین بعضی از ایالات جنوبی ایتالیا را متصرف شدند و در آب‌های ایتالیا دست به یک سلسله نبردهای دریائی زدند که خود فصل مخصوصی در صفحات تاریخ اسلام گشوده است.

پیش از آن، جنگ‌ها و فتوحات اسلامی در آن نواحی فقط متوجه جزیرۀ یابسه (ای‌بیزا) واقع در سواحل غربی دریای مدیترانه بود. مسلمانان جز در چند پیکار مختصر دریائی، وارد دریا نشده بودند، دو بار نیز از راه دریا قسطنطنیه را محاصره کردند که خود یکی از بزرگترین حملات دریائی آن‌ها بود.

شکست مسلمانان در مقابل دیوارهای قسطنطنیه در دو نوبت، عامل جدیدی در هراس مسلمین از دریا و خطرات آن بود. به طوری که لازم بود یک قرن بگذرد تا آن‌ها بتوانند به اسرار دریا پی ببرند و خود را با اوضاع آن همآهنگ سازند.

از این رو در انتظار فرصت و حوادث بعدی بودند. مثلا حملات نورمان‌ها به سواحل اسپانیا و مرزهای آن، عاملی بود که موجب شد حکومت اسلامی قرطبه همت به تأسیس ناوگان دریائی نیرومندی بگمارد.

خطری که دولت اسلامی اغلبی را در افریقا از جانب دریا تهدید می‌کرد نیز عامل دیگری بود که آن‌ها هم دست به کار استحکامات و تأسیسات دریائی شوند و لشکری آزموده از سربازان و فرماندهان دریائی بوجود آورند.

قرن هشتم میلادی برای ناوگان اسلام، عصر تجارب دریائی بود. چنان‌که می‌بینیم آن‌ها در آن ایام فقط به دفاع از سواحل خویش قناعت می‌کردند و جز در موارد نادری دست به حمله و پیشروی در دریای مدیترانه نمی‌زدند.

ولی هنوز قرن نهم آغاز نشده بود که اوضاع دگرگون شد و ناوگان اسلام در سراسر دریای روم (مدیترانه) به حرکت درآمد، جزایر آن را گشود و سواحل و مرزها را مورد حمله قرار داد.

بدینگونه بود که ملاحظه نمودید قرن نهم میلادی، عصر تفوق و برتری دریائی مسلمانان بود.

ابن خلدون عصر این برتری را اینطور تعریف می‌کند: «دولت اسلام بر سراسر این دریای روم (مدیترانه) دست یافت. سلطه و صولت آن‌ها در این دریا اهمیت زیادی پیدا کرد.

ملل نصارا پیش از آن نتوانسته بودند با ناوگان خود گوشه‌ای از این دریا را اشغال کنند، مسلمانان سپس در آن سوی مدیترانه پیوسته سرگرم فتوحات بودند، ماجرای فتوحات آن‌ها در دریای مدیترانه (بحرالروم) معروف است.

مسلمانان در دریای روم جزائری را که دور از ساحل بود مانند میورقه (میورسکیا) مینورقه (مانورکا) یابسه (ای‌بیزا) سردانیه (ساردنی) صقلیه (سیسیل) و قوصره (پنتلاریا) مالطه (مالت) اقریطش (کرت) و قبرس و سایر ممالک فرنگ را فتح کردند.

ابوالقاسم عبدالله بن مهدی و فرزندان او (سلاطین شمال افریقا) با ناوگان خود از مهدیه (واقع در تونس) به جنوا (ایتالیا) حمله بردند و با موفقیت برگشتند، مجاهد عامری حکمران دانیه (دینیا) از ملوک الطوائف اسپانیا، جزیرۀ (ساردنی) را در سال ۴۰۵ هـ فتح نمود.

مسلمانان در خلال همین ایام بسیاری از جزائر این دریا را در دست داشتند و ناوگان جنگی آن‌ها در آب‌های آن، آمد و رفت می‌کرد.

سپاهیان اسلام با ناوگان خود از سیسیل تا دورترین نقطه‌ی ایتالیا (کلابریا) پیش می‌رفت و ممالک اروپا را مورد حمله قرار می‌داد [۷۱].

سهم حکومت‌های اسلامی در احراز این تفوق دریائی، بیش از امرای دریا نورد مسلمین نبود. آب‌های دریای مدیترانه میدان گردش این ناوگان غیر رسمی بود جزائر ثروتمند آن نیز پایگاه و مطمح نظر آنان به شمار می‌رفت.

سواحل سیسیل و کلابریا که مسلمانان بر قسمتی از مرزهای آن دست یافته بودند پناهگاهی برای گروهی از این دریا نوردان جسور و نیرومند بود.

این دسته از مجاهدان با اشاره حکومت‌های اسلامی کار می‌کردند، ولی اغلب اوقات فقط به تأیید آن‌ها قناعت می‌نمودند. این دسته‌ها در پیش روی حکومت‌های اسلامی و بیخ گوش آن‌ها دست به این حملات می‌زدند. مرزهای اسلامی را حفظ می‌کردند و آن را با ذخایر و اندوخته‌های خود نیرو می‌دادند، و از این راه خدمات بزرگی به آن‌ها می‌نمودند.

زیرا با حملات متوالی خود، نیروی دشمنان عیسوی آن‌ها را تضعیف می‌کردند و در مواقع زیادی در مبادله اسیران مسلمین با نصارا به آنان کمک می‌نمودند.

گاهی هم رسماً برای دولت‌های اسلامی خدمت می‌کردند و در کنار نیروهای منظم آن‌ها در هجوم به دشمن و دفاع از مرزهای اسلام، می‌جنگیدند.

در این حملات دریائی مسلمین، هیچ پیکاری از فتح شهر «رم» شگفت‌انگیزتر نیست. مسلمانان دو بار در شهر قیصرها جنگیدند. ما از این جنگ فقط اندکی از آنچه تواریخ فرنگ اشاره کرده‌اند، آگاهی داریم.

ما سکوت تواریخ اسلامی را به این معنی حمل می‌کنیم که این جنگ از طرف حکومت اسلامی سازمان نیافته بود، بلکه گروهی از جنگاوران نیرومند مسلمان دست به آن پیکار سهمگین زدند.

با این وصف از تکرار این حملات به سواحل ایتالیا و شهر رم و اهمیت و نظم این لشکرکشی و معاهده‌ای که خواهیم دید فرماندۀ آنان با پاپ بست، و اینکه جنگجویان از مرز سیسیل به حرکت درآمدند و پس از فتح رم به آنجا بازگشتند، برای ما روشن است که دست کم این حملات با اطلاع حکومت اسلامی سیسیل یا بهتر بگوئیم با الهام از حکومت افریقا که سیسیل نیز از آن تبعیت می‌کرد، انجام گرفته است.

***

عروس جهان شهر «رم» حتی در آن زمان که شکوه پیشین خود را از دست داده بود نیز مهابت از دست‌رفتۀ خود را حفظ کرده بود. پیش از آن گت‌ها، و ندال‌ها و لومباردها بارها آن را مورد حمله قرار داده و در نقاط مستحکم آن دست به تخریب زده بودند.

در سال ۲۳۱ هـ مطابق ۸۴۶ م حمله بزرگی توسط ناوگان اسلامی از سیسیل به سواحل ناحیه شمال مقابل مرزهای ایتالیا به وقوع پیوست. بعد از آنکه مسلمانان در آن حدود دست به حمله زدند و «جایتا» را محاصره کردند و «فوندی» را تصرف نمودند، ناوگان اسلام در مصب رودخانه «شفیری» لنگر انداخت.

این حمله در زمان حکومت ابوالعباس «محمد بن اغلب» حکمران افریقا آغاز شد (۲۲۶ – ۲۴۲ هـ) امیر سیسیل در این زمان فضل بن جعفر همدانی بود [۷۲]. در آن ایام «سرجیوس دوم» بر کرسی پاپی نشسته بود.

دیوارهای رم، شهر قدیمی را در بر گرفته بود. بلکه محله مقدس نیز که کلیسای پطرس و پولس و تعداد زیادی معابد و قبور قدیمی در آن واقع بود، در خارج شهر بود و در معرض حملات مسلمین قرار داشت.

به دنبال آن شهر قیاصره به محاصره افتاد، پاپ دچار وحشت شد و ملت روم سخت تکان خورد.

امپراطور لوئی دوم پادشاه فرانسه و لومبارد، لشکری از سپاهیان خود را برای پیکار با جنجگویان گسیل داشت و سواحل بنادر ناپل و امالفی و جایتا را به منظور عقب‌زدن مهاجمان مسلمین، با ناوگان خود مجهز ساخت.

در این هنگام تعدادی کشتی جنگی برای تقویت نیروهای مسلمین رسید. با این وصف آنچه موجب شد که «رم» شهر با عظمت روم به دست مسلمانان سقوط نکند، اختلافی بود که میان امرای مسلمان وجود داشت.

زیرا آن‌ها بعد از آنکه با سپاه امپراطور در سواحل ایتالیا سخت پیکار نمودند و طی آن بعضی از کشتی‌های دشمن غرق شد، دست از محاصره برداشتند و با غنائم هنگفت و اسیران بسیار به جنوب ایتالیا بازگشتند. (۸۵۰ م)

این حمله پاپ و ملل عیسوی را متوجه ساخت که «رم» شهر جاویدان نمی‌تواند در مقابل مخاطرات از خود دفاع کند. به همین جهت پاپ لیون چهارم دست به استحکام شهر زد و محله مقدس و کلیساهای «پطرس» و «پولس» را با دیوارهای بلند محصور گردانید، و موقعیت دفاعی آن ناحیه را که به نام وی «شهر لیون» خوانده می‌شود، مستحکم کرد. سپس مصب رود «شفیری» را با یک رشته آهن ضخیم بست تا از پیشروی مهاجمان جلوگیری به عمل آید.

بعد از آن نیز حملات دسته‌های جنگجویان مسلمین به سواحل ایتالیا ادامه داشت.

در عین حال فکر اشغال «رم» شهر جاویدان سال‌ها بعد نیز همچنان در اذهان مسلمانان باقی بود.

در سال ۳۵۶ هـ (۸۷۰ م) امرای دریا نورد مسلمین در مرزهای افریقا و اسپانیا خود را آماده یک حمله بزرگ نمودند. در تواریخ اسلامی در این مورد نیز نقطه روشنی دیده نمی‌شود.

ولی قرائنی هست که می‌رساند حکومت افریقا و سیسیل بودند که این حمله را سازمان دادند و جنگجویان آن را با کمک‌های مادی خود مجهز ساختند. حکمران آفریقا در آن روزها محمد بن احمد بن اغلب (۲۵۰ – ۲۶۱ هـ) بود. حکومت سیسیل نیز تعلق به محمد بن خفاجه داشت.

ابن اغلب جزیره «مالت» را پیش از آن در سال ۲۵۵ هـ فتح کرده بود. در این هنگام «خفاجه بن سفیان» حکمران سیسیل با حملات دریائی خود در آب‌های «کلابریا» آشکار گشت. واحدهای گوناگونی از جنگجویان دیگر مسلمین نیز در سواحل «ساردنی» گرد آمدند. آنگاه این سپاهیان به سواحل ایتالیا حمله بردند و در مصب رودخانه «شفیری» ۱۶ میلی «رم» لنگر انداختند.

پاپ لیون چهارم با اسیران سواحل امپراطوری رم یعنی: ناپل، امالفی و جایتا، پیمان دفاعی بسته بود. به همین جهت ناوگان آن‌ها به فرماندهی جوانی سلحشور به نام «قیصر یوس» به یکباره به کشتی‌های جنگی مسلمین حمله بردند.

مسلمانان از برخورد با وی کوتاهی نشان دادند. مع الوصف جنگ دریائی سختی در آب‌های «اوستا» در ساحل «رم» میان دو طرف به وقوع پیوست. در همان موقع بادهای سهمگینی وزیدن گرفت و ناوگان فرنگیان را به ساحل برد. کشتی‌های مسلمانان نیز بر اثر طوفان شدید به هم خورد و بعضی از آن‌ها غرق شد.

ولی این زیان جزئی، مسلمانان را از عزم خود باز نداشت. آن‌ها همچنان شهر را با محاصره در معرض تهدید قرار داده بودند. سرانجام پاپ یوحنا ششم جانشین پاپ لیون با امرای مسلمین وارد مذاکره شد که در مقابل ۲۵ هزار مثقال نقره به عنوان جزیه سالیانه، دست از محاصره بردارند و از سواحل ایتالیا بازگردند.

بدینگونه کوششی که مسلمانان برای تصرف «رم» پایتخت قیصرها به عمل آوردند خاتمه یافت و از آن پس دیگر در آن آب‌ها دست به حملات بزرگ و منظمی نزدند. در آن زمان فتح «رم» چندان مشکل نبود که مثلا مانند فتح قسطنطنیه آرزوئی بیش نباشد.

مع الوصف اختلاف میان سران مسلمان مانع این پیروزی بزرگ گردید. به علاوه کسب غنمیت بیش از اندیشه فتح سیاسی منظم و استقرار در متصرفات، در این حملات دخل داشت.

از این گذشته در آن اوقات دولت اغلبی شمال افریقا در شرف انحلال بود، به طوری که حکومت اسلامی سیسیل نیز تصمیم گرفت بدون اطاعت از حکومت مرکزی به حیات خود ادامه دهد.

حکومت «قرطبه» پایتخت اسپانیا نیز در آن ایام سرگرم سرکوب‌نمودن شورش‌های داخلی بود که اساس آن دولت بزرگ اسلامی را متزلزل ساخته بود. معهذا حکومت قرطبه توانسته بود حملات نورمان‌ها و فرانسویان را دفع کند. علاوه بر این‌ها اصولا حکومت قرطبه نمی‌توانست به فکر فتوحات دریائی در نقطه‌ی دور دستی مانند «رم» باشد.

از این رو در حقیقت اندیشۀ فتح «رم» نقشه‌ای بود که فرماندهان دریائی و دریا نوردان مسلمین به طور غیر رسمی کشیده بودند و آن را دنبال می‌کردند، و سود و زیان آن نیز به خود آن‌ها بازگشت می‌کرد. هرچند حکومت افریقا چنان‌که گفتیم گاهی از کمک‌های مادی و همیشه از تقویت معنوی آن‌ها خودداری نمی‌کرد [۷۳].

[۷۱] مقدمه ابن خلدون، ص ۳۱۲. [۷۲] همدآن با سکون دال قبیله‌ای از یمن بود. بنابراین، با همدان شهر ایران اشتباه نشود. (مترجم) [۷۳] برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به Pamin: invasions des Sarrazins en Italie و Gilbbon: ibid, ch. L. II و Finla: ibid در این کتاب‌ها شرح جنگ‌های مسلمین در آب‌های ایتالیا به تفصیل آمده است. و نیز رجوع کنید به تاریخ ابن خلدون ج ۴ ص ۱۰۰ – ۲۰۵.