محاصره‌ی قسطنطنیه
در سال‌های ۳۲ و ۴۸ و ۹۹ هجری
مطابق ۶۵۳ و ۶۶۸ و ۷۱۷ میلادی
اعراب مسلمان هنگامی که از سرزمین حجاز به جنبش درآمدند، نخست متوجه دولت روم شدند و شام و مصر و افریقا را از قلمرو امپراطوری روم جدا ساختند. سپس روی به آسیای صغیر نهادند و شهرهای جنوبی روم شرقی را تصرف کردند، و هنوز یک ربع قرن نگذشته بود که به پشت دروازه‌های «قسطنطنیه» پایتخت روم و آب‌های «بسفر» رسیدند.
در ناحیه غرب نیز قوای اسلام افریقای شمالی را در نوردید و تا کرانه‌های اقیانوس اطلس پیش رفت. آنگاه از تنگه‌ی معروف جبل الطارق گذشتند و قدم به خاک اسپانیا نهادند، و بدینگونه مجاهدان اسلام اروپای غربی را تا قلب فرانسه و سواحل رودخانه «لوار» به تصرف درآوردند.
فتح قسطنطنیه از همان روزگار نخستین اسلام به منظور از میان‌بردن نصرانیت در کانون خود، جزو برنامه بود. در آن زمان تردیدی نبود که روم شرقی دژ اروپا و پناه‌گاه نصرانیت شرق است.
برای نخستین بار در اواخر سال ۳۲ هجری قوای اسلام از ناحیه خشکی به سوی قسطنطنیه پیش رفت و آسیای صغیر را پیمود تا به کرانه «بسفر» رسید.
«ثیوفانس» مورخ دولت «بیزانس» برای ما بازگو می‌کند که «ناوگان اسلام از طرابلس [۲۳]به مقصد قسطنطنیه حرکت نمود و در مقابل کوه فنیقیه (فینکس) ناوگان جنگی روم به فرماندهی امپراطور قسطایس دوم را درهم شکست. در این جنگ در حدود بیست هزار نفر از سربازان روم به قتل رسید. ناوگان اسلام هم به واسطه زیان‌هائی که به آن‌ها رسید نتوانست به قسطنطنیه برسد و از همانجا بازگشت.
«ثیوفانس» تاریخ این حمله را در سپتامبر سال ۶۵۳ میلادی مطابق با صفر ۳۳ هجری می‌داند که تقریباً با روایت اسلامی مطابق است [۲۴]. در سال ۴۴ هجری قوای اسلام حمله خود را به منظور فتح قسطنطنیه از سر گرفت و پس از پیمودن ارتفاعات اناطولی به برجاموس (برجان) واقع در نزدیک قسطنطنیه رسید و از راه آبی نیز وارد دریای مرمره شد. ولی قبل از انجام مقصود فصل زمستان فرا رسید و از پیشروی بازماند. آن بار نیز مسلمانان نتوانستند به محاصره قسطنطنیه دست یابند.
چند سال بعد مجدداً نیروهای اسلام مرکب از ناوگانی که از سواحل مصر و شام، به فرماندهی «فضالة بن عبید انصاری» به عنوان مهمترین نیروهائی که تا آن زمان، برای فتح قسطنطنیه بسیج شده بودند، در سال ۴۸ هجری «اناطولی» را پیمودند و تا «خلقیدونه» پیش رفتند و قلعه‌های آنجا را فتح کردند.
در سال ۴۹ هجری نیز سپاه عظیمی به فرماندهی «سفیان بن عوف» که گروهی از بزرگان صحابه پیامبر امثال عبدالله بن عباس و ابوایوب انصاری در میان آن‌ها بود، از راه خشکی روی به قسطنطنیه نهادند. از راه دریا نیز ناوگان اسلامی، تنگه «دردانل» را بدون مقاومت رومیان گشودند و سپاه اسلام را وارد آب‌های اروپا و چند میلی پایتخت روم شرقی نمودند.
این واقعه در زمان امپراطور قسطنطنین چهارم، اتفاق افتاد. قسطنطنین قبلا از بسیج نیروهای اسلام، اطلاع داشت، به همین جهت با وسائل دفاعی، در مقام عقب‌زدن حمله مسلمانان برآمد.
مسلمانان بزرگترین جنگ‌های دریائی خود را برای محاصره قسطنطنیه آغاز کرده بودند و بدین منظور پایتخت روم شرقی را از خشکی و دریا با سپاه عظیمی مرکب از کشتی‌های جنگی و سربازانی که از راه زمین رسیده بودند، به محاصره گرفتند.
چندین روز از بامداد تا شامگاه ناحیه‌ی شرقی شهر را مورد هجوم قرار دادند، بدون اینکه بتوانند به دیوار محکم و برج و باروی مستحکم آن، نزدیک شوند.
در حقیقت مسلمانان در باره‌ی استحکامات قسطنطنیه و اهمیت وسائل دفاعی رومی‌ها، دچار اشتباه شده بودند. آن‌ها باور نمی‌کردند که رومیان برای دفاع از پایتخت و آخرین پناه‌گاه خود آن همه سرسختی و از خودگذشتگی، نشان دهند، و تا آن حد در راه حفظ دین و تمدن خود، فداکاری کنند.
دفاع سرسختانۀ دشمن و ضرباتی که سلاح آتشین یونانی [۲۵]به کشتی‌ها و صفوف سربازان و اسبان آن‌ها وارد ساخت، مسلمانان را مضطرب نمود.
یونانی‌ها اندکی پیش از حمله‌ی مسلمین، آن سلاح آتشین را اختراع کرده بودند و بدانوسیله بهترین نوع سلاح دفاعی را در اختیار داشتند.
هنگامی که سربازان اسلام از آن حملات، نتیجه‌ای نگرفتند، محاصره قسطنطنیه را رها کردند و سواحل آسیائی و اروپائی دریای «مرمره» را مورد هجوم قرار دادند. از ماه آوریل تا سپتامبر از راه دریا شهر را در محاصره داشتند، ولی بعد از رسیدن فصل زمستان، برگشتند و روی به جزیره «کیزکوس» واقع در هشتاد میلی قسطنطنیه نهادند. زیرا مراکز عمده خود را در آنجا قرار داده بودند.
مجدداً تابستان سال بعد، قسطنطنیه را محاصره کردند و باز در زمستان به «کیزکوس» بازگشتند. بدینگونه تا هفت سال متولی تابستان‌ها به محاصره قسطنطنیه، می‌پرداختند و زمستان‌ها به جزیرۀ «کیزکوس» مراجعت می‌کردند، بدون اینکه اطمینان به انجام کار خود داشته باشند، یا در باره آن هدف بزرگ بیاندیشند! در نتیجه سعی و کوشش متوالی، قوای آن‌ها به تحلیل رفت و به مرور ایام قدرت جنگی آنان، به صفر رسید. بسیاری از جنگجویان و کشتی‌ها و خواربار و چهارپایان خود را از دست دادند. طول مدت، روح جنگجوئی آن‌ها را از میان برد و بیماری و بی‌نظمی در صفوف آن‌ها راه یافت.
از این رو تصمیم گرفتند در آخر سال ۵۸ هجری، به کلی از محاصره قسطنطنیه منصرف گردند. نازگیر راه «اناطولی» را به طرف جنوب در پیش گرفتند، ولی به واسطه طولانی‌شدن زمان محاصره، نظام آن‌ها از هم گسیخته شد. هنگام بازگشت نیز، باد و طوفان، بسیاری از سفاین جنگی آن‌ها را غرق کرد.
سپاه اسلام در آن پیکارهای تاریخی قریب سی هزار نفر از جنگجویان خود را از دست داد. گروهی از سرداران نیز در آن جنگ‌ها کشته شدند. از جمله صحابی معروف ابوایوب انصاری بود که در حمله اول یا دوم به سال ۵۱ یا ۵۲ هجری به شهادت رسید و در زیر دیوار قسطنطنیه مدفون گردید. گویند: قبر ابوایوب هشت قرن بعد هنگامی که خلفای عثمانی در سال ۸۵۷ هجری قسطنطنیه را فتح کردند، آشکار شد، و به عنوان یک حادثۀ بزرگ دینی تلقی گشت.
[۲۳] منظور طرابلس شرقی است که امروز واقع در شمال کشور لبنان می‌باشد. (مترجم) [۲۴] کامل ابن اثیر ج ۳، ص ۵۰ و «فین لای»: «یونان زیر نفوذ کلیسای رم» ج ۳. [۲۵] از این سلاح مخوف در فصل جداگانه‌ای سخن می‌رود. (مترجم)