روحانیون بر سه قسم هستند

سالها پیش در باب میم تألیف خود، یعنی تراجم الرجال (در احوال میرزای شیرازی) در باره علما مطلبی نوشتم که ذکر آن در اینجا بی مناسبت نیست:

"روحانیین بر سه قسم اند و خرابی کار به واسطه دو قسم آنها بوده و قسم سوم پیوسته در ضعف بوده و نتوانسته اند خدمت شایانی برای خلق انجام دهند:

قسم اول علمای ریاست طلب ثروت خواه که با هر مقام پیوند کردند و می‌کنند وغالباً مصدر امور بوده‌اند، رتق و فتق امور و زمام کار به دست ایشان بوده و می‌باشـد و مرجعیـت و مصـدریت داشتـه و غالبـاً بر وفـق میـل زمامـداران حـرکـت می‌کرده اند، پس نه تنها خدمتی برای خلق نکردند بلکه سد راه بودند.

قسم دوم ریاکاران زاهد نمای عالم نمای احمق که فهم اجتماعی نداشته اند و یا تجاهل می‌کرده اند و خود را به ساده لوحی می‌زدند و اگر کسی می‌خواست در بیداری مردم قدمی‌بردارد او را تکفیر می‌کردند و پیوسته در هر زمان قسم دوم نزد مردم مقامی‌و در دل مردم جایی گرفتند و به راستی مردم خیال می‌کنند که عالم یعنی همان و حاکم شرع یعنی همان و امام زمان یعنی همان و امام جماعت عادل یعنی همان که بسیار ساده باشد و چیزی نفهمد و از همه چیز بی اطلاع باشد و به غیر از عبادت شخصی به کاری نپردازد.

قسم سوم علمای خدا ترس زیرک مطلع که به مردم اهمیت ندادند و مردم هم ایشان را نشناختند و با ایشان سر و کاری نداشتند و غالبا اینگونه دانشمندان در گوشه ای به عزلت بودند و مسلمانان مراوده با ایشان نکردند و با آنکه دلسوز ملت بودند و معایب را می‌فهمیدند و از تزویر دشمنان آگاه بودند ولی جرئت نداشتند و اگر گاهی اظهاراتی کردند مرعوب و مقتول، بلکه تکفیر شدند! تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل".

عقیدۀ مؤلف آن است که تا مردم بیدار نشوند و از جهالت به علم قدم نگذارند و دانشمندان طبقه سوم زیاد نشوند و از اختفا آشکار نگردند، کار جهانیان خراب مانده و راه سعادت هویدا نخواهد شد.