شرح اذکار «حصن المسلم»

آداب ذکر و دعا [۳]

ذکر و دعا آداب مشروع و شروطی دارد که اگر رعایت شوند انسان به خواسته‌اش می‌رسد از آداب دعا این است که انبیا و اولیا و بندگان نیک الله در پیشگاه الله خالصانه می‌ایستادند دستها را بلند می‌کردند اشک‌هایشان جاری می‌شد، قبل از درخواست، توبه و استغفار می‌نمودند و با قلبی خاشع و حالتی فقیرانه نخست لب به تعریف و تمجید و بیان عظمت و پاکی الله می‌گشودند سپس با التماس و زاری شروع به خواستن می‌نمودند چنانکه ابراهیم خلیل؛ بدینگونه قبل از اینکه از الله چیزی مسالت نماید به حمدو ثنای پروردگار خویش می‌پردازد: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهۡدِينِ ٧٨ وَٱلَّذِي هُوَ يُطۡعِمُنِي...﴾[الشعراء: ۷۸-۷۹]. «آن کس که مرا آفریده و همو راهنماییم مى‌کند، و آن کس که او به من خوراک مى‌دهد».

او در این آیات به بیان برخی از اوصاف باریتعالی پرداخت که عبارت‌اند از خالق، هادی، خوراک دهنده و آب نوشاننده شافی، زنده و میراننده و بخشنده بعد از اینها نیازهای خود را اینگونه بیان نمود:

﴿رَبِّ هَبۡ لِي حُكۡمٗا وَأَلۡحِقۡنِي بِٱلصَّٰلِحِينَ٨٣ وَٱجۡعَل لِّي لِسَانَ صِدۡقٖ فِي ٱلۡأٓخِرِينَ٨٤ وَٱجۡعَلۡنِي مِن وَرَثَةِ جَنَّةِ ٱلنَّعِيمِ٨٥ وَٱغۡفِرۡ لِأَبِيٓ إِنَّهُۥ كَانَ مِنَ ٱلضَّآلِّينَ٨٦ وَلَا تُخۡزِنِي يَوۡمَ يُبۡعَثُونَ٨٧﴾[الشعراء: ۸۳-۸۷]. «پروردگارا، به من دانش عطا کن و مرا به صالحان ملحق فرماى، و براى من در [میان‌] آیندگان آوازه نیکو گذار، و مرا از وارثان بهشت پر نعمت گردان، و بر پدرم ببخشاى که او از گمراهان بود، و روزى که [مردم‌] برانگیخته مى‌شوند رسوایم مکن».

الله تعالی همه‌ی نیازهای او را بر آورده کرد جز یکی که در خواست بخشش پدرش بود چنانکه در این باره الله می‌فرماید: ﴿فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُۥٓ أَنَّهُۥ عَدُوّٞ لِّلَّهِ تَبَرَّأَ مِنۡهُ﴾[التوبة: ۱۱۴]. «هنگامی که برای ابراهیم روشن شد که پدرش دشمن خداست از او بیزار شد».

همچنین خداوند بر این امت با نزول سوره فاتحه منت گذاشت که با تعریف و تمجید الله آغاز می‌شود و بقیه‌اش دعا است.

همچنین در دعای موسی که قرآن آن را نقل کرده می‌خوانیم که فرمود: ﴿أَنتَ وَلِيُّنَا فَٱغۡفِرۡ لَنَا وَٱرۡحَمۡنَا﴾[الأعراف: ۱۵۵]. «با الها تو دوست و کار ساز ما هستی پس ما را بیامرز و مورد رحمت قرار ده».

همچنین در صحیح بخاری در حدیث شفاعت آمده است که رسول اکرم ص در مورد شفاعت روز قیامت فرمود که من سر سجده می‌گذارم آنگاه خداوند می‌فرماید: سرت را بردار و هر چه می‌خواهی بخواه.

آنگاه به من الهام می‌شود، لب به تعریف و تمجید او می‌گشایم....

آری در قیامت نیز قبل از اینکه رسول اکرم ص چیزی از الله بخواهد لب به تعریف و تمجید وی می‌گشاید.

و نیز از فضاله بن عبید روایت است که رسول اکرم ص متوجه مردی شد که بدون تعریف و ثنای الله و بدون درود فرستادن به رسول الله ص ، شروع به دعا کردن نمود فرمود: این مرد شتاب ورزید سپس او را طلبید و فرمود: ابتدا از پروردگار خویش تعریف و تمجید کنید سپس برای رسول خدا درود بفرستید بعد از آن به دعا رو آورید و هر چه می‌خواهید بخواهید. (ابوداود و ترمذی)

آداب دیگر دعا اینست که مخلصانه و با ترس و امید باشد چنانکه الله تعالی می‌فرماید: ﴿إِنَّهُمۡ كَانُواْ يُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِ وَيَدۡعُونَنَا رَغَبٗا وَرَهَبٗاۖ وَكَانُواْ لَنَا خَٰشِعِينَ﴾[الأنبیاء: ۹۰]. «بی‌گمان آن‌ها همواره در کارهای خیر می‌شتافتند، و در حال بیم و امید ما را می‌خواندند، و پیوسته برای ما (خاشع و) فروتن بودند».

همچنین از آداب دعا این است که باید در خواستن جدی بود و اصرار کرد چنانکه رسول الله جمی‌فرماید: «نباید در دعا اینگونه گفت که پروردگارا، اگر صلاح می‌دانی بر من ترحم کن بلکه باید با قاطعیت از وی طلب نمود زیرا کسی نمی‌تواند او را مجبور به انجام کاری نماید» [۴].

و از آداب دیگر دعا اینست که باید به رحمت‌های الهی امیدوار بود و از اینکه دعایش فوراً پذیرفته نشده است نا امید نشد. رسول اکرم ص فرمود: دعای شما تا وقتی که عجله نکنید پذیرفته می‌شود عجله یعنی اینکه بگوید من هر چه دعا می‌کنم پذیرفته نمی‌شود [۵].

یکی دیگر از آداب دعا اینست که انسان در دعا بخل نورزد بدینصورت که فقط برای خود بخواهد بلکه برای همه مؤمنان، خیر دنیا و آخرت را بطلبد چنانکه الله تعالی خطاب به پیامبرش می‌فرماید: ﴿وَٱسۡتَغۡفِرۡ لِذَنۢبِكَ وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ﴾[محمد: ۱۹]. «و براى گناه خویش آمرزش جوى؛ و براى مردان و زنان با ایمان [طلب مغفرت کن‌]؛».

و از آداب دیگر دعا، مخفیانه دعا کردن است چنانکه الله تعالی فرموده: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّكُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡيَةً﴾[الأعراف: ۵۵]. «پروردگارتان را با تضرع (و زاری) و در پنهانی، بخوانید». حسن بصری می‌گوید: عادت مسلمانان در دعا این بود که کسی صدای آنها را نمی‌شنید، با پروردگار خویش زمزمه می‌کردند.

همچنین از آداب دعا است که انسان خود را در پیشگاه الله کوچک و ناچیز بداند و قدرت و عزت را به الله نسبت دهد چنانکه در دعای یعقوب پیامبر می‌خوانیم که فرمود: ﴿إِنِ ٱلۡحُكۡمُ إِلَّا لِلَّهِۖ عَلَيۡهِ تَوَكَّلۡتُۖ وَعَلَيۡهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُتَوَكِّلُونَ﴾[یوسف: ۶۷] «حکم تنها از آن الله است، بر او توکل کرده‌ام، و (همۀ) متوکلان بر او توکل کنند».

همچنین یوسف پیامبر وقتی از شر مکر زنان به الله پناه خواست چنین گفت: ﴿وَإِلَّا تَصۡرِفۡ عَنِّي كَيۡدَهُنَّ أَصۡبُ إِلَيۡهِنَّ وَأَكُن مِّنَ ٱلۡجَٰهِلِينَ﴾[یوسف: ۳۳]. «اگر مکر آن‌ها را از من نگردانی، به سوی آنان متمایل می‌شوم، و از نادانان خواهم بود».

بنابراین، الله دعای او را پذیرفت و توطئه‌ی آنان را نقش بر آب نمود.

و از آداب دیگر ذکر و دعا اینست که اگر نشسته به‌سوی قبله و با آرامش و خشوع و در حالی که سرش را پائین گرفته به ذکر و دعا رو آورد البته در غیر اینصورت نیر جایز است ولی افضل همان است که بیان گردید.

یکی دیگر از آداب دعا زاری و اصرار ورزیدن است به تعبیر شاعر: «دست از طلب ندارم تا کام من برآید». رسول اکرم ص معمولا اینگونه دعا می‌نمود چنانکه ابن مسعودتمی‌گوید: روزی رسول اکرم ص در سایه خانه کعبه نماز می‌خواند ابوجهل و یارانش شکمبه شتری را بر شانه‌های رسول اکرم ص که در حال سجده بود گذاشتند فاطمه آمد و آن‌را از روی شانه‌های رسول الله برداشت رسول اکرم ص بعد از اینکه سرش را بلند کرد سه بار گفت: بار الها خودت به حساب قریشیان برس سپس یکی یکی نام برد و گفت: بارالها به حساب ابوجهل، عتبه بن ربیعه، شیبه بن ربیعه، امیه بن خلف و عقبه برس و هفت نفر از آنان را نام برد. ابن مسعود می‌گوید: به‌خدا سوگند همه‌ی کسانی را که رسول اکرم ص در آنروز نام برد با چشمان خود دیدم که روز جنگ بدر کشته و درون چاه انداخته شدند [۶].

همچنین انس بن مالکتمی‌گوید: روزی رسول اکرم ص در حال ایراد خطبه بود که مردی وارد شد و درخواست دعا برای طلب باران نمود؟ رسول اکرم ص دست بلند کرد و سه بار فرمود: «اللهم اسقنا» «بار الها! به ما آب بده) انس می‌گوید: به‌خدا سوگند ابر کوچکی پدید آمد و دیری نگذشت آسمان را پوشاند و تا یک هفته بارید» [۷].

و نیز از آداب دعا است که انسان رو به قبله دست‌ها را بلند کند و آنگونه که در مواضع متعدد از جمله در میدان بدر از رسول اکرم ص به اثبات رسیده است. همچنین در دعای طلب باران دستها را بلند نمود.

و در جایی فرمود: «خداوند حیا دارد از اینکه دست‌های بنده‌اش را وقتی به‌سوی او بلند می‌کند خالی برگرداند» [۸].

از آداب دیگر ذکر و دعا، پاکیزه بودن مکان و همچنین پاک بودن دهان و دندان فرد است.

اوقات اجابت دعا.

اوقاتی که در آن دعا بهتر پذیرفته می‌شود عبارتند از:

یک سوم آخر شب ، در حال سجده ، روزهای جمعه ، بعد از نماز فرض، همچنین در فاصله اذان و اقامه، شب قدر ، در میدان نبرد، دعای پیشوای عادل و فرد روزه دار، و انسان مظلوم زود پذیرفته می‌شود چنانکه رسول الله فرمود: برای دعای این سه نفر درهای آسمان گشوده می‌شود و الله تعالی می‌فرماید: قطعا به یاری تو خواهم شتافت [۹].

و اما دعای کسانی که از مال حرام تغذیه می‌شوند پذیرفته نخواهد شد به دلیل اینکه الله تعالی فرموده است: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلرُّسُلُ كُلُواْ مِنَ ٱلطَّيِّبَٰتِ وَٱعۡمَلُواْ صَٰلِحًا﴾[المؤمنون: ۵۱]. «ای پیامبران، حلال وبخورید و کار نیک انجام دهید» و رسول اکرم ص فرموده که چه بسا انسان‌هایی که زحمت سفر را متحمل می‌شوند و با ژولیدگی و غبار آلودگی دست به دعا بلند می‌کنند و می‌گویند: یا رب (پروردگارا..) ولی از آنجا که خوردنی و نوشیدنی آنها از مال حرام بوده، دعایشان پذیرفته نمی‌شود) [۱۰].

[۳] برگرفته از کتاب « الدعاء المأثور وآدابه» ابوبکر طرطوشی و کتاب اذکار نووی و الصحیح المسند مصطفی عدوی. [۴] بخاری و مسلم. [۵] بخاری و مسلم. [۶] بخاری ش ۲۴۰ و مسلم ش ۱۷۹۴. [۷] بخاری ش ۱۰۱۳ و مسلم ش ۸۹۷. [۸] - احمد ابوداود و ترمذی. شیخ آلبانی آنرا صحیح دانسته است. [۹] ابن ماجه نگا: سلسله احادیث صحیحه، ش ۱۲۱۱. [۱۰] این مقدمه بر گفته از شرح حصن المسلم مجدی بن عبدالوهاب احمد می‌باشد (مترجم).