شرح اذکار «حصن المسلم»

مسائلی پیرامون ذکر و دعا

این بحث را با فوائدی که امام ابن قیم در کتاب ارزشمند خویش:

«الوابل الصیب» برای ذکر و دعا بیان داشته است آغاز می‌کنم:

۱- ذکر الله متعال باعث طرد شدن شیطان و قلع و قمع وسوسه‌های او می‌گردد.

۲- ذکر، باعث خشنودی الله متعال است.

۳- ذکر، از دل، غبار غم و پریشانی می‌زداید و به‌جای آن شادی، خوشحالی و نشاط می‌بخشد.

۴- ذکر الله متعال، باعث تقویت قلب و روح و همچنین نیرومند شدن جسم آدمی می‌گردد.

۵- ذکر، به چهره و قلب، روشنی می‌بخشد.

۶- ذکر، باعث جلب روزی و برکت در آن می‌گردد.

۷- ذکر، باعث هیبت، حلاوت و شادابی چهره خواهد بود.

۸- ذکر، انسان را محبوب خلق و خالق می‌گرداند.

۹- انسان در اثر ذکر الله متعال، همیشه او را مراقب اعمال خویش می‌داند و به مقام احسان می‌رسد یعنی طوری بندگی می‌کند گویا الله متعال را می‌بیند و این مقامی است که هرگز نصیب انسان‌های غافل نمی‌شود.

۱۰- ذکر باعث انابت و رجوع به‌سوی الله می‌شود.

۱۱- ذکر انسان را مقرب دربار الله تعالی می‌کند و انسان به اندازه‌ی غفلت خویش، از الله فاصله می‌گیرد.

۱۲- ذکر بر روی انسان دروازه‌ی مغفرت را می‌گشاید و با کثرت ذکر معرفت و شناخت انسان به الله افزایش خواهد یافت.

۱۳- هیبت و عظمت الله در قلب ذاکر می‌نشیند به خلاف انسان غافل که قلبش تهی از هیبت و عظمت الله تعالی است.

۱۴- ذکر باعث می‌شود که الله تعالی نیز به یاد انسان باشد چنانکه می‌فرماید: ﴿فَٱذۡكُرُونِيٓ أَذۡكُرۡكُمۡ﴾«به یاد من باشید تا من به ‌یاد شما باشم». و اگر ذکر، ارزش دیگری نداشته باشد همین بس خواهد بود که الله به یاد انسان باشد.

۱۵- ذکر به قلب، حیات می‌بخشد شیخ الاسلام ابن تیمیه می‌گوید: ذکر برای قلب همانند آب برای ماهی است آیا ممکن است ماهی بدون آب زنده بماند؟!

۱۶- ذکر، غذای قلب و روح است.

۱۷- ذکر صیقل دهنده‌ی قلب است.

بدون تردید، قلب نیز همانند فلز زنگ آلود می‌شود و علت زنگ آلودگی آن، گناه و غفلت است و صیقل آن با ذکر و استغفار تحقق می‌یابد و اگر غفلت کسی همیشگی باشد، غبار زنگ بر قلبش می‌نشیند و رفته رفته تیرگی بر آن چیره می‌شود، آنگاه چنین قلبی حقایق را وارونه می‌بیند حق را باطل و باطل را حق می‌پندارد و این بزرگترین بیماری قلب محسوب می‌شود.

۱۸- ذکر باعث عفو گناهان می‌شود چرا که نیکی‌ها بدی‌ها را از بین می‌برند و کدام نیکی از ذکر الله برتر است؟

۱۹- ذکر باعث از بین بردن وحشت میان انسان و پروردگارش می‌باشد چرا که انسان غافل همواره در وحشت از پروردگار به‌سر می‌برد که این وحشت فقط با ذکر و یاد الله از بین می‌رود.

۲۰- ذکر الله تعالی، تسبیح، تمجید و بیان کبریائی او، باعث دستگیری انسان هنگام مشکلات خواهد بود.

۲۱- وقتی انسان در حالت عادی به یاد الله باشد، الله تعالی در مشکلات به یاد بنده‌ی خویش خواهد بود.

۲۲- ذکر وسیله‌ی نجات از عذاب الهی است.

۲۳- ذکر باعث نزول سکینه و رحمت و حضور فرشتگان خواهد بود.

۲۴- ذکر، زبان انسان را از مشغول شدن به غیبت سخن چینی، دروغگویی و ناسزاگویی باز می‌دارد.

۲۵- مجلس ذکر، مجالس فرشتگان است و مجالس بیهوده و غفلت‌آمیز، مجالس شیاطین است.

۲۶- انسان ذاکر با گفتن ذکر و ثنای الله، هم خودش بهره‌مند می‌شود و هم همنشین او؛ بدینصورت هر جا باشد باعث خیر و بر کت خواهد بود اما انسان غافل، با پرداختن به بیهودگی‌ها هم خودش متضرر می‌شود و هم همنشنین او، و بدینصورت باعث بدبختی خود و دیگران می‌گردد.

۲۷- ذکر الله انسان را از حسرت و ندامت قیامت می‌رهاند چرا که در روز قیامت انسان‌ها بر لحظه‌هایی که بدون ذکر الله سپری کرده‌اند پشیمان و متأسف خواهند بود.

۲۸- ذکر الله همراه با اشک ریختن در تنهایی باعث جای گرفتن انسان در زیر سایه عرش الهی می‌شود؛ در روزی که سایه‌ای جز سایه عرش وجود ندارد.

۲۹- مشغول شدن به ذکر الله باعث می‌شود که الله تعالی به انسان ذاکر بهترین پاداش‌هایی را که به دعا و مسألت می‌دهد، بدهد.

۳۰- ذکر، آسان‌تر و در عین حال بهترین و شیرینترین عبادت‌هاست چرا که حرکت زبان، آسانترین حرکت در میان اعضا و جوارح به‌شمار می‌رود و اگر عضو دیگری به اندازه‌ی زبان به حرکت در آورده شود، خیلی سریع خسته و درمانده خواهد شد.

۳۱- ذکر، نهال بهشت است چنانکه رسول الله صفرموده است: هر کس «سبحان الله وبحمده» گوید برایش در بهشت، نخلی کاشته می‌شود [۱].

۳۲- فضل و پاداشی که از جانب الله برای ذکر در نظر گرفته شده برای هیچ عمل دیگری در نظر گرفته نشده است.

۳۳- دوام و استمرار در ذکر الهی باعث حفاظت زبان از انواع گناهان می‌شود که انسان را در دنیا و آخرت به شقاوت و بدبختی می‌کشانند چرا که فراموش نمودن رب باعث فراموشی خویشتن نیز می‌گردد چنانکه فرموده است: ﴿وَلَا تَكُونُواْ كَٱلَّذِينَ نَسُواْ ٱللَّهَ فَأَنسَىٰهُمۡ أَنفُسَهُمۡۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡفَٰسِقُونَ١٩﴾[الحشر:۱۹]. «و چون کسانى مباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشى کرد؛ آنان همان نافرمانانند».

۳۴- ذکر از عباداتی است که محدودیت زمانی و مکانی ندارد.

۳۵- ذکر برای گوینده‌ی خویش نوری است در دنیا و در قبر و قیامت و هنگام عبور از پل صراط، از اینرو پیامبر ص همواره از پروردگار خود نور می‌طلبید و می‌فرمود: بارالها! در گوشت و استخوان و رگ و مو و چشم و گوش و بالا و پائین و سمت راست و چپم نور قرار ده تا جایی که فرمود: خدایا خودم را منور گردان و بدینصورت از الله خواست تا ظاهر و باطن او را نوارانی بگرداند آری ، الله، کتابش، پیامبرش و بهشتش نوری است و خود الله نور آسمان‌ها و زمین است و یکی از نام‌هایش «النور» می‌باشد.

۳۶- ذکر دروازه‌ی ورود بر الله تعالی است.

۳۷- ذکر انسان را به الله می‌رساند، شیطان را از دور می‌سازد غم‌ها و پریشانی‌ها را می‌زداید، آخرت را در دین و قلب انسان بزرگ جلوه می‌دهد دنیا را کوچک و ناچیز می‌گرداند و یاد آن‌را از قلب و زبان انسان محو می‌کند.

۳۸- ذکر، قلب را از خواب غفلت بیدار میسازد چرا که قلب با خوابیدن چیزهای بزرگی را از دست می‌دهد و ندامت و پشیمانی به بار می‌آورد.

۳۹- ذکر درختی است که معرفت الله میوه‌هایش می‌باشند.

۴۰- ذکر باعث جلب همراهی، دوستی و یاری الله می‌شود ﴿إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَواْ وَّٱلَّذِينَ هُم مُّحۡسِنُونَ ١٢٨﴾[النحل: ۱۲۸]. «در حقیقت، خدا با کسانى است که پروا داشته‌اند و [با] کسانى [است‌] که آنها نیکوکارند».و در حدیث قدسی چنین آمده است «أنا مع عبدي ما ذکرني وتحرکت بي شفته» [۲].

۴۱- ذکر باعث ادای شکر الهی است و بدون ذکر، شکر گزاری ممکن نیست.

۴۲- بهترین بنده‌ی الله کسی است که زبانش همواره با یاد الله تر و تازه است.

۴۳- ذکر، قساوت و سنگدلی را از بین می‌برد چنانکه وقتی کسی به حسن بصری از سنگدلی خود شکایت کرد فرمود: سنگدلی خود را با ذکر الله محو و نابود کن.

۴۴- ذکر شفای بیماری قلب است و بیماری قلب جز غفلت نیست که با ذکر مداوا می‌شود.

۴۵- ذکر پایه دوستی با الله و غفلت، پایه دشمنی با الله است بنابراین الله انسان ذاکر را دوست دارد و دشمن انسان غافل است.

۴۶- هیچ چیزی در جلب نعمت و دفع مضرت به اندازه‌ی ذکر، کارساز نیست.

۴۷- انسان ذاکر مشمول درود فرشتگان و رحمت الله می‌شود.

۴۸- مجلسی که به‌خاطر تعریف و تمجید الله برگزار می‌شود یکی از باغ‌های بهشت نامیده شده و اگر کسی خواهان بهشت است باید خود را به نشستن در چنین مجالسی پایبند سازد.

۴۹- مجلس ذکر، مجلس فرشتگان است چنانکه در حدیث آمده که فرشتگان در دنیا جویای مجالس ذکر می‌شوند و در آن می‌نشینند.

۵۰- الله تعالی به کسانی که لب به ذکر و ثنای او می‌گشایند نزد فرشتگان مباهات و افتخار می‌کند چنانکه روزی رسول الله وارد یکی از جلسات اصحاب خود شد و پرسید: چرا اینجا نشته دید؟ گفتند: از الله و نعمت‌هایش و اینکه ما را به اسلام و به شما مشرف ساخت سخن می‌گفتیم رسول اکرمص فرمود: شما را به خدا که فقط برای همین منظور نشسته بودید؟ آنها سوگند خوردند که به همین منظور گرد هم نشسته‌اند فرمود: من شما را به خاطر اتهام سوگند ندادم ولی چون جبرئیل نزد من آمد و گفت الله به‌وسیله این گروه نزد فرشتگان افتخار می‌کند می‌خواستم بدانم که حقیقت چیست؟

۵۱- باید دانست که سایر عبادت‌ها به‌خاطر ذکر و یاد الهی است چنانکه در مورد نماز فرموده است: ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِذِكۡرِيٓ﴾[طه: ۱۴]. «نماز را به‌خاطر یاد من برپا دار)». بنابراین وقتی از ابن عباس پرسیدند: کدام عمل ارزش بیشتری دارد؟ فرمود: ذکر الله از همه چیز بزرگ‌تر و مهم‌تر است.

۵۲- هر عبادتی که در آن ذکر بیشتری گفته می‌شود، ارزش بیشتری پیدا می‌کند مثلا بهترین روزه آنست که در آن ذکر بیشتری گفته شود همچنین بهترین حج، صدقه و جهاد آنست که در آن ذکر بیشتری گفته شود.

۵۳- ذکر الله مساوی با همه‌ی عبادت‌های نفلی است و حتی پاداش بیشتری نیز دارد. چنانکه وقتی فقرای مهاجرین نزد رسول الله جآمده‌اند و گفتند: ثروتمندان با انفاق در راه الله بر ما پیشی گرفتند آنها مانند ما نماز می‌خوانند و روزه می‌گیرند ولی به‌وسیله‌ی مال‌هایشان به حج و عمره می‌روند و در جهاد شرکت می‌کنند؟ رسول الله جفرمود: آیا به شما چیزی نیاموزم که به‌وسیله‌ی آن به پیشینیان برسید و بر آیندگان سبقت بگیرید و هیچ کس بهتر از شما نباشد مگر کسی‌که او نیز همین عمل را انجام دهد.

آنگاه فرمود: بعد از هر نماز ۳۳ بار «سبحان الله، الحمد لله والله أکبر» بگویید (بخاری و مسلم).

بدینصورت رسول اکرم ص، ذکر الله را معادل بلکه بالاتر از حج، عمره و جهاد آنان دانست.

۵۴- ذکر الله، قوی‌ترین انگیزه برای انسان در راه اطاعت و بندگی الله می‌شود و عبادت‌ها را لذت بخش و آسان جلوه می‌دهد بگونه‌ای که انسان با انجام آن احساس خنکی چشم می‌نماید.

۵۵- ذکر الله ترس و وحشت قلب را می‌زداید.

۵۶- ذکر الله به انسان قدرت بدنی می‌بخشد چنانکه رسول اکرم صبه فاطمه و علی وقتی از او درخواست خادمی نمودند فرمود شب هنگام ۳۳ بار سبحان الله، ۳۳ بار الحمدلله و ۳۴ بار الله اکبر بگوئید و این برای شما از خادم مفیدتر است.

۵۷- همه‌ی عبادت‌ها نوعی مسابقه در امور آخرت محسوب می‌شوند و ذکر کنندگان در این مسابقه برنده هستند.

۵۸- ذکر کردن باعث نجات از نفاق است چرا که منافقان زیاد ذکر نمی‌کنند چنانکه الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَلَا يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ إِلَّا قَلِيلٗا﴾. «و خدا را جز اندکى یاد نمى‌کنند».

[۱] صحیح ترمذی. [۲] به روایت احمد و دیگران نگا: صحیح الجامع ش ۱۹۰۶.