(۱) اذکار هنگام بیدار شدن از خواب
۱- «الْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانَا بَعْدَ مَا أمَاتَنَا وإلَيْهِ النُّشُورُ» [۱۹].
«تمام ستایش‌ها از آنِ الله است که پس از میراندن، ما را زنده کرد و بازگشت به سوى اوست».
معنی کلمات حدیث:
الحمد: به‌معنای ستایش و بیان بزگواری الله می‌باشد و باید دانست که حمد خاص‌تر از مدح و عام‌تر از شکر است.
النشور: برخاستن در قیامت و زنده شدن بعد از مرگ.
رهنمود حدیث:
رسول اکرم صهنگام بیدار شدن از خواب این دعا را می‌خواند که دلالت بر این مطلب دارد که خواب نوعی مرگ به حساب می‌آید چنانکه الله می‌فرماید: ﴿ٱللَّهُ يَتَوَفَّى ٱلۡأَنفُسَ حِينَ مَوۡتِهَا وَٱلَّتِي لَمۡ تَمُتۡ فِي مَنَامِهَاۖ فَيُمۡسِكُ ٱلَّتِي قَضَىٰ عَلَيۡهَا ٱلۡمَوۡتَ وَيُرۡسِلُ ٱلۡأُخۡرَىٰٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمًّى﴾[الزمر: ۴۲]. «خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامى باز مى‌ستاند، و [نیز] روحى را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض مى‌کند]؛ پس آن [نفسى] را که مرگ را بر او واجب کرده نگاه مى‌دارد، و آن دیگر [نفسها] را تا هنگامى معین [به سوى زندگى دنیا] بازپس مى‌فرستد.».
و حکمت از خواندن این ذکر در اول روز آنست که انسان روزش را با بیان توحید و سخن نیک آغاز نماید.
فوائد حدیث:
۱- مرگ و زندگی فقط در دست الله متعال است.
۲- بنده در هر حال باید پروردگار خویش را ستایش کند.
۳- خواب نیز مرگ نامیده می‌شود ولی کمتر از مرگ واقعی است چرا که در مرگ واقعی روح کاملا جسم را رها می‌کند.
۴- وجه مشترک خواب و مرگ، رهایی روح از بدن است که از نشانه‌های قدرت الله و بیانگر ربوبیت وی می‌باشد.
۵- بیدار شدن از خواب دلیل زنده شدن پس از مرگ است.
۲- رسول اکرم صفرمود: هر کس شب هنگام بیدار شود و این دعا را بخواند هرچه بخواهد پذیرفته می‌شود و اگر برخیزد و وضو سازد سپس نماز بخواند نمازش مقبول می‌گردد: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الـمُـلْكُ ولَهُ الْـحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيءٍ قَديْرٌ، سُبْحانَ اللهِ، وَالْـحَمْدُ لِلَّهِ، وَلاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهِ، وَاللهُ أَكْبَرُ، وَلاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِيِّ العَظِيمِ، اَللهم اغْفِرْ لِـي» [۲۰].
«هیچ معبود بحقی جز الله وجود ندارد، یکتاست و شریک ندارد، پادشاهى و ستایش از آنِ اوست، او بر هر چیز تواناست. الله پاک و منزّه است، و حمد از آنِ اوست، هیچ معبود بحقی جز الله وجود ندارد، و الله بزرگترین است و هیچ حول و قدرتى بجز از طرف خداى بلندمرتبه و بزرگ نیست. خدایا! مرا بیامرز».
معنی کلمات حدیث:
تَعارَّ [۲۱]: بیدار شدن
لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ: هیچ معبود بحقی جز الله و جود ندارد. در این کلمه معبود بودن از غیر الله منتفی و برای الله ثابت شده است.
وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ: تاکید همزمان نفی و اثبات.
سُبْحانَ اللهِ: از هر عیب و نقص پاک و مبرا است.
لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ: یعنی هیچ کس چاره یا توان روی گردانی از گناه و همچنین قدرت بر انجام کار نیک بدون توفیق الله را ندارد.
اغْفِرْ لِـي: بیامرز و به‌خاطر گناهان مؤاخذه ام مکن.
رهنمود حدیث:
در این حدیث به استمرار ذکر الله و اقرار به عبودیت و مالکیت ایشان و ایمان داشتن به اینکه هر چیز در دست الله متعال می‌باشد، تشویق شده است.
فوائد حدیث:
۱- در اینجا به استمرار ذکر الله با قلب و زبان و با رعایت اخلاص و پیروی از سنت تشویق شده است.
۲- اعتراف به فضل و بزگواری الله و اینکه هر گاه مسلمان این دعا را با یقین بخواند سپس وضو بگیرد و نماز بخواند، نمازش پذیرفته خواهد شد.
۳- هنگامی که زبان انسان مسلمان به ذکر الله عادت کند در حالت خواب و بیداری ذکر کننده به‌حساب می‌آید.
۴- این ذکر بیانگر اهمیت توحید است و باید مسلمان روزش را با آن آغاز نماید و توحید را بر هر چیز دیگری ترجیح دهد.
لازم به ذکر است که یکی از راویان بخاری به نام عبدالله فربری می‌گوید: من هنگام بیدار شدن از خواب، این ذکر را خواندم سپس خوابیدم. در خواب دیدم که یکی این آیه را می‌خواند:
﴿وَهُدُوٓاْ إِلَى ٱلطَّيِّبِ مِنَ ٱلۡقَوۡلِ وَهُدُوٓاْ إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡحَمِيدِ٢٤﴾[الحج: ۲۴].
«آنان به سوی سخنان زیبا و راه پسندیده رهنمود می‌گردند».
۳- «اَلْـحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي عَافَانِي فِي جَسَدِي وَرَدَّ عَلَيَّ رُوحِي، وأَذِنَ لِي بِذِكْرِهِ» [۲۲].
«تمام ستایش‌ها مر خدایى راست که به جسم‌ام سلامت بخشید، و روحم را به من بازگرداند و به من اجازه ذکرش را داد».
رهنمود حدیث:
این دعا بیانگر اعتراف به نعمت‌های الهی می‌باشد و شایسته است که بنده با انجام کارهای نیک و ترک کارهای زشت حق نعمت‌های الهی را به جا آورد.
فوائد حدیث:
۱- مسلمان واقعی ارزش زندگی را می‌داند و فرصت عمر را در بندگی الله و تقرب به ایشان مغتنم می‌شمارد.
۲- ذکر الله متعال یکی از نشانه‌های بارز سپاس‌گزاری است.
۳- صحت و تندرستی از نعمت‌های بزرگ الهی بشمار می‌آیند.
۴- توفیق انجام کار خیر فقط در دست الله متعال است.
۵- ﴿إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ لَأٓيَٰتٖ لِّأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ١٩٠ ٱلَّذِينَ يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ قِيَٰمٗا وَقُعُودٗا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمۡ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ رَبَّنَا مَا خَلَقۡتَ هَٰذَا بَٰطِلٗا سُبۡحَٰنَكَ فَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ١٩١ رَبَّنَآ إِنَّكَ مَن تُدۡخِلِ ٱلنَّارَ فَقَدۡ أَخۡزَيۡتَهُۥۖ وَمَا لِلظَّٰلِمِينَ مِنۡ أَنصَارٖ١٩٢ رَّبَّنَآ إِنَّنَا سَمِعۡنَا مُنَادِيٗا يُنَادِي لِلۡإِيمَٰنِ أَنۡ ءَامِنُواْ بِرَبِّكُمۡ فَ‍َٔامَنَّاۚ رَبَّنَا فَٱغۡفِرۡ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرۡ عَنَّا سَئَِّاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ ٱلۡأَبۡرَارِ١٩٣ رَبَّنَا وَءَاتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَىٰ رُسُلِكَ وَلَا تُخۡزِنَا يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۖ إِنَّكَ لَا تُخۡلِفُ ٱلۡمِيعَادَ١٩٤ فَٱسۡتَجَابَ لَهُمۡ رَبُّهُمۡ أَنِّي لَآ أُضِيعُ عَمَلَ عَٰمِلٖ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰۖ بَعۡضُكُم مِّنۢ بَعۡضٖۖ فَٱلَّذِينَ هَاجَرُواْ وَأُخۡرِجُواْ مِن دِيَٰرِهِمۡ وَأُوذُواْ فِي سَبِيلِي وَقَٰتَلُواْ وَقُتِلُواْ لَأُكَفِّرَنَّ عَنۡهُمۡ سَئَِّاتِهِمۡ وَلَأُدۡخِلَنَّهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ ثَوَابٗا مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِۚ وَٱللَّهُ عِندَهُۥ حُسۡنُ ٱلثَّوَابِ١٩٥ لَا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ فِي ٱلۡبِلَٰدِ١٩٦ مَتَٰعٞ قَلِيلٞ ثُمَّ مَأۡوَىٰهُمۡ جَهَنَّمُۖ وَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ١٩٧ لَٰكِنِ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَوۡاْ رَبَّهُمۡ لَهُمۡ جَنَّٰتٞ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا نُزُلٗا مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِۗ وَمَا عِندَ ٱللَّهِ خَيۡرٞ لِّلۡأَبۡرَارِ١٩٨ وَإِنَّ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ لَمَن يُؤۡمِنُ بِٱللَّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكُمۡ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡهِمۡ خَٰشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشۡتَرُونَ بَِٔايَٰتِ ٱللَّهِ ثَمَنٗا قَلِيلًاۚ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ أَجۡرُهُمۡ عِندَ رَبِّهِمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ١٩٩ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱصۡبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ٢٠٠﴾[آل عمران: ۱۹۰-۲۰۰] [۲۳].
«مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و پشت سر هم آمدن شب و روز، نشانه‌ها و دلائلى براى خردمندان است، کسانى که ایستاده و نشسته و بر پهـلوهاى‌شان افتـاده، خـدا را یاد مى‌کنند و دربارۀ آفرینش آسمان‌ها و زمین مى‌اندیشند (و به زبان حال و قال مى‌گویند:) پروردگارا! این را بیهوده و عبث نیافریده‌اى. تو منزّه و پاکى، پس ما را از عذاب آتش محفوظ دار. پروردگارا! بى‌گمان تـو هر که را به آتش در آرى، براستى خـوار و زبـونش کرده‌اى، و ستمکاران را یاورى نیست. پروردگارا! ما از منادى ـ پیامبر ص ـ شنیدیم که ـ مردم را ـ به ایمان بـه پروردگارشان مى‌خواند، وما ایمان آوردیم. پروردگارا! گناهان ما را بیامرز، و بدیهاى مان را بپوشان، و ما را با نیکان بمیران. پروردگارا! آنچه را که با پیغمبران خود به ما وعده داده اى، به ما عطا کن، و در روز رستاخیز ما را خوار و زبون مگردان، بى گمان تو خلاف وعده نخواهى کرد».
پس پروردگارشان دعاى ایشان را پذیرفت، و پاسخشان داد که من عمل هیچ صاحب عملى از شما را که انجام گرفته باشد، خواه زن باشد یا مرد، ضایع نخواهم کرد. بعضى از شما از بعض دیگر تولد شده‌اید. «و همگى هم نوع و هم جنس مى‌باشید» آنان که هجرت کردند، و از خانه‌هاى خود رانده شدند و در راه من اذیت و آزار کشیدند و جنگیدند و کشته شدند، به یقین گناهانشـان را مى‌بـخشم، و در بهشتـى جاى مى‌دهم که از زیر (درختان) آن، نهرها در جریان است، این پاداش از سوى خداست، و پاداش نیکو تنها نزد خـداست. رفت و آمد کافران در شهرها، تو را نفریبد. (این) متاع ناچیزى است، سپس جایگاهشان دوزخ است، و چه بد جایگاهى است، ولى آنهایى که از پروردگارشان مى‌ترسند، بهشت از آنِ ایشان است که در زیر (درختان) آن نهرها جارى است، و جاودانه در آن مى‌مانند، این پاداشى از جانب خدا است. و آنچه در نزد خداست براى نیکان بهتر است. برخى از اهل کتاب هستند که به خدا و بدانچه بر شما نازل شده و بدانچه بر خود آنان نازل گردیده ایمان دارند، در برابر خدا فروتن بوده، آنها هرگز آیات خدا را به بهاى ناچیز (دنیا) نمى‌فروشند، پاداش ایشان در نزد پروردگارشان است، خداوند به سرعت حساب بندگان را رسیدگى مى‌کند، اى مؤمنان! شکیبائى ورزید، و استقامت و پایدارى کنید، و مراقبت به عمل آورید، و از خدا بترسید تا اینکه رستگار شوید)».
معنی کلمات حدیث:
لِّأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ: خردمندان.
أَخۡزَيۡتَهُۥ: خوار و زبونش کردی
كَفِّرۡ عَنَّا: گناهانمان را بپوشان و نابود گردان
عَلَىٰ رُسُلِكَ: به زبان پیامبرانت
تَقَلُّبُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ: گشت و گذار کافران در تجارت، کشاورزی، صنعت و غیره.
نُزُلٗا مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِ: مهمانی و پذیرائی
رَابِطُواْ: سنگر‌ها را محکم بگیرید تا برای دشمن غیر قابل نفوذ باشد.
[۱۹] بخارى مع الفتح (۱۱/۱۱۳) ومسلم (۴/۲۰۸۳). [۲۰] بخارى مع الفتح (۳/۳۹) وغیره و لفظ از ابن ماجه است، نگا: صحیح ابن ماجه (۲/۳۳۵). [۲۱] - «مَنْ تَعَارَّ مِنَ اللَّيْلِ فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ.......». [۲۲] ترمذى (۵/۴۷۳) و نگا: صحیح ترمذى (۳/۱۴۴). [۲۳] [آل عمران:۱۹۰-۲۰۰] بخارى مع الفتح (۸/۲۳۷) و مسلم (۱/۵۳۰).