سیمای روز رستاخیز

۲- هیچ کس در برابر گناه دیگران بازخواست نمی‌شود

قانون محاسبه و مجازات اعمال، که حکایت از نهایت عدل الهی دارد این است که الله هر انسانی را در برابر اعمال خودش مورد محاسبه و مجازات قرار می‌دهد. الله متعال، بار گناه هیچ کسی را بر دیگری تحمیل نمی‌کند. همان‌گونه که‌ می‌فرماید:

﴿وَلَا تَكۡسِبُ كُلُّ نَفۡسٍ إِلَّا عَلَيۡهَاۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّكُم مَّرۡجِعُكُمۡ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ فِيهِ تَخۡتَلِفُونَ﴾[الأنعام: ۱۶۴].

‏«‏هیچ کس، جز برای خود کاری نمی‌کند و هیچ کسی گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد. سرانجام همه‌ی شما به سوی الله باز می‌گردید و شما را از آن‌چه در آن اختلاف می‌ورزید، آگاه می‌سازد».

آری، این عدالتی است که بهتر و برتر از آن عدالتی وجود ندارد. انسان هدایت‌یافته نتیجه‌ی هدایتش را بدست می‌آورد و انسان گمراه، عذاب اعمال نکوهیده‌اش را می‌چشد:

﴿مَّنِ ٱهۡتَدَىٰ فَإِنَّمَا يَهۡتَدِي لِنَفۡسِهِۦۖ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيۡهَاۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰۗ وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبۡعَثَ رَسُولٗا١٥﴾[الإسراء: ۱۵].

‏«‏هر کس‏ هدایت یابد، هدایتش به سود خود اوست و هر کس گمراه شود، گمراهیش به زیان خود اوست و هیچ کس بارِ گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد و ما (هیچ شخص و قومی را) مجازات نمی‌کنیم، مگر این‌که پیغمبری (برای آنان) روانه سازیم»‏.

آری، این ضابطه‌ی کلی و مهم، از جمله احکامی است که همه‌ی ادیان آسمانی بر آن اتفاق نظر دارند. الله می‌فرماید:

﴿أَمۡ لَمۡ يُنَبَّأۡ بِمَا فِي صُحُفِ مُوسَىٰ٣٦ وَإِبۡرَٰهِيمَ ٱلَّذِي وَفَّىٰٓ٣٧ أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰ٣٨ وَأَن لَّيۡسَ لِلۡإِنسَٰنِ إِلَّا مَا سَعَىٰ٣٩ وَأَنَّ سَعۡيَهُۥ سَوۡفَ يُرَىٰ٤٠ ثُمَّ يُجۡزَىٰهُ ٱلۡجَزَآءَ ٱلۡأَوۡفَىٰ٤١﴾[النجم: ۳۶-۴۱].

‏«‏یا بدان‌چه در تورات موسی بوده است، باخبر نشده است؟ یا از آن‌چه در صحف ابراهیم، که (به پیمانش) وفا کرد، باخبر نشده است؟. (در صحف ایشان آمده است) که هیچ‌کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد و این‌که برای انسان پاداشی نیست مگر آن‌چه خود تلاش کرده است و این‌که، بی‌گمان تلاش او دیده خواهد شد. سپس (در برابر کارش) جزای کافی داده می‌شود».‏

قرطبی در تفسیر آیه‌ی:

﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰ﴾[الأنعام: ۱۶۴].

می‌گوید: هیچ کس بار دیگری را برنمی‌دارد و هیچ انسانی در برابر گناه انسان دیگر، بازخواست نمی‌شود؛ بلکه هر انسان در برابر گناه خودش بازخواست می‌شود. ایشان می‌افزاید: کلمه‌‌ی «وِزر» از نظر لغوی، به‌ معنای سنگینی است. همان‌گونه که‌ در آیه‌ی زیر نیز به‌ همین معنا آمده‌ است. آن‌جا که‌ الله می‌فرماید:

﴿وَوَضَعۡنَا عَنكَ وِزۡرَكَ٢﴾[الشرح: ۲].

‏«‏و بار سنگین (تلاش فراوان، برای هدایت مردمان) را از (دوش) تو برنداشتیم؟‏»‏.

اما در آیه‌ی ۱۶۴ سوره‌ی انعام، به‌ معنای گناه می‌باشد. به‌ نقل از ابن عباس ص، این آیه درباره‌ی ولید بن مغیره نازل شده است. ولید بن مغیره به مردم می‌گفت: از من پیروی کنید، چون من بار گناهان شما را از دوش شما برمی‌دارم. برخی بر این باورند که آیه‌ی یادشده در رد اعراب دوران جاهلیت نازل شده است. چون در زمان جاهلیت رسم بر آن بود که شخص در برابر گناهان پدر، پسر و هم‌پیمانانش بازخواست می‌شد [۱۹۳].

کسانی که علاوه بر گناهان خود، گناه دیگران را نیز جمع می‌کنند

برخی از دانشمندان، دیدگاه عدم بازخواست در برابر گناهان دیگران را با آیات زیر در تضاد می‌دانند. الله متعال می‌فرماید:

﴿وَلَيَحۡمِلُنَّ أَثۡقَالَهُمۡ وَأَثۡقَالٗا مَّعَ أَثۡقَالِهِمۡ﴾[العنکبوت: ۱۳].

‏«‏بی‌گمان آنان بارهای سنگین خود و بارهای سنگین دیگری را افزون بر بارهای سنگین خودشان، بر دوش می‌کشند»‏.

﴿وَمِنۡ أَوۡزَارِ ٱلَّذِينَ يُضِلُّونَهُم بِغَيۡرِ عِلۡمٍ﴾[النحل: ۲۵].

‏«‏و هم برخی از بار گناهان کسانی را برمی‌دارند، که ایشان را با نادانی گمراه ساختند».

لازم به‌ یادآوری است، آن‌چه که این گروه به عنوان متضاد ذکر کرده‌اند، با نوشتارهای پیشین موافق می‌باشد و میان این دو گونه نوشتار، تعارضی وجود ندارد. زیرا، این آیه‌ها حکایت از آن دارند که انسان، بار گناهانی را که خود مرتکب شده و بار گناهان کسانی را که آن‌ها را با سخن و کردار خود گمراه کرده است، به دوش می‌کشد. درست همان‌طور که دعوت‌گرانِ به‌ سوی الله، ثواب اعمال خود را می‌برند و به اندازه‌ی ثواب کسانی که راهنمایی کرده‌اند، نیز پاداش می‌گیرند. بنابراین گمراه کردن دیگران، از جمله اعمال خود گمراه‌کنندگان است.

[۱۹۳] تفسیرقرطبی (‏۴/۱۵۷‏)‏