۵- آوردن گواهان به زیان کافران و منافقان
در روز رستاخیز بزرگ‌ترین گواه بر انسان، پروردگار و آفریدگار او است که هیچ حالی از احوال بندگانش بر وی پنهان نیست:
﴿وَلَا تَعۡمَلُونَ مِنۡ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيۡكُمۡ شُهُودًا إِذۡ تُفِيضُونَ فِيهِ﴾[یونس: ۶۱].
«هیچ کاری نمی‌کنید، مگر این که ما ناظر بر شما هستیم، در همان حال که شما سرگرم انجام آن می‌باشید».
﴿إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ شَهِيدًا٣٣﴾[النساء: ۳۳].
«بی‌گمان الله بر هر چیزی گواه است».
لازم به یادآوری است که الله عذر بندگانش را می‌پسندد، پس از میان آفریدگان خود گواهانی را به میان دروغ‌گویان و منکران می‌فرستد، تا بهانه و توجیهی برای گناهان‌شان نداشته باشند. در چندین آیه، به این گواهان که در روز رستاخیز بر اعمال بندگان گواهی می‌دهند اشاره شده است. الله می‌فرماید:
﴿وَلَا تَعۡمَلُونَ مِنۡ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيۡكُمۡ شُهُودًا إِذۡ تُفِيضُونَ فِيهِ﴾[یونس: ۶۱].
«هیچ کاری نمی‌کنید، مگر این که ما ناظر بر شما هستیم، در همان حال که شما سرگرم انجام آن می‌باشید».
﴿وَجِاْيٓءَ بِٱلنَّبِيِّۧنَ وَٱلشُّهَدَآءِ﴾[الزمر: ۶۹]
«و پیغمبران و گواهان آورده می‌شوند».
فرستادگان الله، نخستین کسانی هستند که بر امت خود گواهی می‌دهند. هر پیامبری بر امت خودش گواهی می‌دهد، که پیام الله را به آنان رسانده است:
﴿فَكَيۡفَ إِذَا جِئۡنَا مِن كُلِّ أُمَّةِۢ بِشَهِيدٖ وَجِئۡنَا بِكَ عَلَىٰ هَٰٓؤُلَآءِ شَهِيدٗا٤١﴾[النساء: ۴۱].
«(ای محمّد! حال اینان) چگونه خواهد بود آن‌گاه که از هر ملّتی گواهی بیاوریم و تو را شاهدی بر اینان بیاوریم؟».
﴿وَيَوۡمَ نَبۡعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٖ شَهِيدًا عَلَيۡهِم مِّنۡ أَنفُسِهِمۡۖ وَجِئۡنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَىٰ هَٰٓؤُلَآءِ﴾[النحل: ۸۹]
«روزی که در میان هر ملّتی گواهی از خودشان بر آنان می‌گماریم و تو را بر اینان گواه می‌گیریم».
مراد از شهید در آیه‌ی:
﴿شَهِيدًا عَلَيۡهِم مِّنۡ أَنفُسِهِمۡ﴾
پیامبران و فرستادگان الهی هستند؛ زیرا پیامبر هر امت، از میان خودشان می‌باشد؛ همان‌گونه که الله فرموده است:
﴿لَقَدۡ جَآءَكُمۡ رَسُولٞ مِّنۡ أَنفُسِكُمۡ﴾[التوبة: ۱۲۸].
«بی‌گمان پیغمبری از خود شما به سویتان آمده است».
و می‌فرماید: ﴿وَنَزَعْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ﴾.القصص: ۷۵ «از هر امتی گواهی بیرون می‌کشیم و می‌گوییم: دلیل خود را بیاورید».
و علاوه بر گواهی به رساندن پیام الله، منکران را نیز رسوا می‌کنند:
﴿يَوۡمَ يَجۡمَعُ ٱللَّهُ ٱلرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَآ أُجِبۡتُمۡۖ قَالُواْ لَا عِلۡمَ لَنَآۖ إِنَّكَ أَنتَ عَلَّٰمُ ٱلۡغُيُوبِ١٠٩﴾[المائدة: ۱۰۹]
«در آن روز که الله پیغمبران را گرد می‌آورد و بدیشان می‌گوید: به شما چه پاسخی داده شد؟ می‌گویند: ما را هیچ‌گونه آگاهی و دانشی نیست، تو خود از تمام نهان‌ها آگاهی».
و می‌فرماید:
﴿فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ٦ فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا كُنَّا غَائِبِينَ٧﴾[الأعراف: ۶-۷].
«و بی‌گمان از کسانی که پیغمبران به سوی آنان روانه شدند می‌پرسیم (که آیا پیام آسمانی به شما رسید یا خیر و چگونه بدان پاسخ دادید؟» و بی‌گمان از پیغمبران هم می‌پرسیم (که آیا پیام آسمانی را رساندید و چه پاسخی شنیدید؟) بی‌گمان (اعمال همه را) آگاهانه برای آنان شرح می‌دهیم؛ چرا که ما از آنان به دور نشده‌ایم».
ابن کثیر در شرح آیه‌ی نخست فرموده است: این سخنی است که الله ﻷدر روز رستاخیز، به پیامبرانش می‌فرماید تا از پاسخ امتشان به دعوت آن‌ها خبر بدهند.
آن‌جا که پیامبران در پاسخ می‌گویند: «ما اطلاعی از آن‌ها نداریم»، مجاهد، حسن بصری و سدی در مورد این پاسخ گفته‌اند: پیامبران از هراس روز رستاخیز این‌گونه پاسخ می‌دهند. ابن عباس سدر تفسیر آن گفته است: یعنی ما بیشتر از تو چیزی نمی‌دانیم. ابن جریر نیز سخن ابن عباس سرا نقل و تأیید نموده است. لازم به یادآوری است که سخن وی بسیار زیبا و آراسته با رعایت ادب نسبت به الله ﻷمی‌باشد. یعنی آگاهی ما در پاسخ به این پرسش، در برابر آگاهی شما، که هر چیزی را فراگرفته است، برابر با بی اطلاعی می‌باشد.
آری، امت‌ها پیامبران خود را انکار می‌کنند. هر امتی می‌گوید: هیچ پیامبر بیم‌دهنده‌ای برای ما نیامده است. سپس امت محمد صمی‌آید و به امانت‌داری پیامبران در رساندن پیام الله به امت‌های خود، گواهی می‌دهد. الله متعال می‌فرماید:
﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلۡنَٰكُمۡ أُمَّةٗ وَسَطٗا لِّتَكُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى ٱلنَّاسِ وَيَكُونَ ٱلرَّسُولُ عَلَيۡكُمۡ شَهِيدٗا﴾[البقرة: ۱۴۳].
«و بی‌گمان شما را ملّت میانه‌روی کردیم، تا گواهانی بر مردم باشید و پیغمبر بر شما گواه باشد».
در بخاری، از ابوسعید خدری سروایت شده است که رسول اکرم صفرمودند:
«يُدْعَى نُوحٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيَقُولُ: لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ يَا رَبِّ فَيَقُولُ: هَلْ بَلَّغْتَ؟ فَيَقُولُ: نَعَمْ. فَيُقَالُ لِأُمَّتِهِ: هَلْ بَلَّغَكُمْ؟ فَيَقُولُونَ: مَا أَتَانَا مِنْ نَذِيرٍ. فَيَقُولُ: مَنْ يَشْهَدُ لَكَ؟ فَيَقُولُ: مُحَمَّدٌ وَأُمَّتُهُ. فَتَشْهَدُونَ أَنَّهُ قَدْ بَلَّغَ ﴿وَيَكُونَ ٱلرَّسُولُ عَلَيۡكُمۡ شَهِيدٗا﴾ فَذَلِكَ قَوْلُهُ جَلَّ ذِكْرُهُ: ﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلۡنَٰكُمۡ أُمَّةٗ وَسَطٗا لِّتَكُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى ٱلنَّاسِ وَيَكُونَ ٱلرَّسُولُ عَلَيۡكُمۡ شَهِيدٗا﴾». «در روز رستاخیز، نوح ÷فراخوانده می‌شود. نوح می‌گوید: پروردگارا! حاضرم بفرما، پروردگار از وی می‌پرسد: آیا پیام مرا به امت خود رساندی؟ نوح می‌گوید: آری. الله از امت وی می‌پرسد: آیا پیام من به شما رسید؟ آنان می‌گویند: هیچ پیام رسانی نزد ما نیامد. از نوح ÷می‌پرسد: چه کسی در حق تو گواهی می‌دهد؟ نوح ÷می‌گوید: محمد صو امت او. آن‌گاه آنان گواهی می‌دهند که او پیام الله را رسانده است و خود رسول الله صدر حق امت خود نیز گواهی می‌دهد. و بدین منظور الله فرمود: «و بی‌گمان شما را ملّت میانه‌روی گردانیدیم تا گواهانی بر مردم باشید و پیغمبر بر شما گواه باشد»».
زمین، شب و روز از جمله‌ی گواهان هستند. آنان گواهی می‌دهند که در زمین چه کسانی، چه انجام داده‌اند. قرطبی پیرامون این موضوع، بابی را قرار داده و حدیث ترمذی را که از ابوهریره سروایت کرده است، نقل می‌کند. او می‌گوید: روایت شده که پیامبر صآیه‌ی﴿يَوۡمَئِذٖ تُحَدِّثُ أَخۡبَارَهَا٤﴾[الزلزلة: ۴].را تلاوت کرد و فرمود:
«أَتَدْرُونَ مَا أَخْبَارُهَا؟ قَالُوا: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ: فَإِنَّ أَخْبَارَهَا أَنْ تَشْهَدَ عَلَى كُلِّ عَبْدٍ وَأَمَةٍ بِمَا عَمِلَ عَلَى ظَهْرِهَا أَنْ تَقُولَ: عَمِلْتَ عَلَيَّ كَذَا وَكَذَا يَوْمَ كَذَا وَكَذَا. قَالَ: فَهذِهِ أَخْبَارُهَا» [۲۰۲]. «آیا می‌دانید اخبار زمین چیست؟ گفتند: الله و پیامبرش داناترند. فرمود: «اخبارش این است که گواهی می‌دهد هر کس بر روی آن چه انجام داده است. می‌گوید: در فلان روز، چنین و چنان کردی. فرمود: پس اخبارش این است».
علاوه بر این فرشتگان الله نیز که مامور نوشتن اعمال نیک و بد انسان‌ها بوده‌اند، بر انسان‌ها گواهی می‌دهند:
﴿وَجَآءَتۡ كُلُّ نَفۡسٖ مَّعَهَا سَآئِقٞ وَشَهِيدٞ٢١﴾[ق: ۲۱].
«در آن روز هر انسان همراه با راهنما و شاهدی (به میدان محشر) می‌آید».
منظور از «سائق و شهید» همان دو فرشته‌ای هستند که برهر انسانی گماشته شده‌اند.
فرشتگان درباره‌ی اعمالی که انسان‌ها انجام داده‌اند، گواهی می‌دهند:
﴿وَيَقُولُ ٱلۡأَشۡهَٰدُ هَٰٓؤُلَآءِ ٱلَّذِينَ كَذَبُواْ عَلَىٰ رَبِّهِمۡ﴾[هود: ۱۸].
«و گواهان می‌گویند: اینان بر پروردگار خود دروغ بسته‌اند».
هرگاه بنده‌ای در سرکشی از فرامین پروردگارش لجاجت کند و او و گواهانش را انکار کند، الله از وجود او گواهانی را آماده می‌کند، آن‌گاه اعضای بدنش به زیان او گواهی می‌دهند. (در مباحث گذشته به این مطلب پرداخته شد).
[۲۰۲] ترمذی راجع به آن روایت فرموده است: حدیثی حسن، صحیح و غریب است.