مطلب سوم: قصاص میان حیوانات

الله متعال، میان تمام آفریدگان خود از جن، انس و حیوان داوری می‌کند. حیوان بی‌شاخ و ناتوان از حیوان شاخ‌دار و توانمند قصاص می‌گیرد، تا این‌که حق هیچ حیوانی بر حیوان دیگر باقی نماند، آن‌گاه الله دستور می‌دهد به خاک تبدیل شوید. در این هنگام، از میان انسان‌ها، کافران آرزو می‌کنند:

﴿يَٰلَيۡتَنِي كُنتُ تُرَٰبَۢا﴾[النبأ: ۴۰].

‏«ای ‏کاش من خاک می‌بودم!‏»‏.

ابن جریر، در تفسیر خود، با سندی مرفوع از ابوهریره‌ سنقل می‌کند که‌:

«إنَّ اللهَ يَحشُرُ الخَلقَ كُلُّهُم، كُلَّ دَابَّةٍ وَطائِرٍ وَإنسانٍ، يَقُولُ لِلبَهائِمِ وَالطَّيرِ: كُونُوا تُراباً، فَعِندَ ذلِكَ يَقُولُ الكافِرُ:». ‏«‏الله همه‌ی آفریدگان را حشر می‌نماید، یعنی همه‌ی حشرات، پرندگان و انسان‌ها را گرد می‌آورد سپس رو به‌ حشرات و پرندگان، می‌فرماید: به‌ خاک تبدیل شوید، در آن هنگام کافران می‌گویند:».

﴿يَٰلَيۡتَنِي كُنتُ تُرَٰبَۢا﴾

و باز ابن جریر از عبدالله بن عمرو سروایت می‌کند:

«إذا كانَ يَومَ القِيامَةِ مَدَّ الأَديمُ، وَ حَشَرَ الدَّوَابُّ وَالبَهائِمُ وَالوَحشُ، ثُمَّ يَحصُلُ القِصاصُ بَينَ الدَّوابِّ، يَقتَصُّ لِلشّاةِ الجَماءِ مِنَ الشّاةِ القَرناءِ نَطَحَتها، فَإِذا فَرِغَ مِنَ القِصاصِ بَينَ الدَّوابِّ، قالَ لَها: كُوني تُراباً، قالَ فَعِندَ ذلِكَ يَقُولُ الكافِرُ: ﴿يَٰلَيۡتَنِي كُنتُ تُرَٰبَۢا﴾. ‏«‏وقتی که روز رستاخیز فرا می‌رسد، زمین گسترانیده می‌شود. جنبندگان، حیوانات اهلی و وحشی گرد می‌آیند. سپس قصاص در میان حیوانات اجرا می‌شود. از گوسفند شاخ‌دار برای گوسفند بی‌شاخ، که در دنیا آن را زده است، قصاص گرفته می‌شود. وقتی الله کار قصاص میان حیوانات را پایان می‌دهد، به آن‌ها می‌گوید: خاک شوید. آن‌گاه انسان کافر می‌گوید: کاش من خاک می‌بودم!».

در مسند احمد، به‌ سندی صحیح از ابو هریره سروایت شده‌ است که‌ پیامبر صفرمودند:

«يَقْتَصُّ الْخَلْقُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ حَتَّى الْجَمَّاءُ مِنْ الْقَرْنَاءِ وَحَتَّى الذَّرَّةُ مِنْ الذَّرَّةِ». ‏«در ‏روز رستاخیز آفریدگان از همدیگر قصاص می‌گیرند. حیوان بی‌شاخ از شاخ‌دار و حتی مورچه از مورچه قصاص می‌گیرد‏»‏.

و باز در مسند امام احمد به‌ سندی مرفوع از ابوهریره‌ روایت شده‌ که‌ پیامبر صفرمود:

«أَلا وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَيَخْتَصِمَنَّ كُلُّ شَيْءٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى الشَّاتَانِ فِيمَا انْتَطَحَتَا». ‏«‏آگاه باشید سوگند به‌ کسی که‌ جان من در دست اوست، در روز رستاخیز هر چیزی مجادله می‌کند، حتی گوسفندان نیز در برابر ضربه‌ی شاخ یکدیگر مخاصمه‌ می‌کنند‏»‏.

امام احمد با سندی صحیح از ابوذر سروایت می‌کند که‌ پیامبر صپس از دیدن شاخ زدن دو گوسفند با هم، فرمودند:

«أباذَر، هَل تَدرِي فِيمَ تَنطِحانِ؟ قالَ: لا. قالَ: وَلكِنَّ اللهَ يَدرِي، وَ سَيَقضِي بَينَهُما». ‏«‏ای ابوذر! آیا می‌دانی چرا به هم شاخ می‌زنند؟ ابوذر گفت: خیر. پیامبر صفرمود: اما الله می‌داند و در روز رستاخیز میان آن‌ها داوری می‌کند‏»‏.

قصاص میان حیوانات، چگونه‌ روی می‌دهد؟

آن‌چه پیامبر صدر مورد حشر حیوانات و قصاص میان آن‌ها، بیان فرموده است، در میان بسیاری از دانشمندان نامفهوم و پیچیده‌ است. امام نووی، در شرح احادیث صحیح مسلم بدان پرداخته‌ و گفته‌ است:

این حدیث، به‌ حشر حیوانات در روز رستاخیز تصریح نموده‌ و بیان داشته‌ است که‌ حیوانات نیز همانند آدمیان، کودکان، دیوانگان و کسانی که‌ دعوت به‌ آن‌ها نرسیده‌ است زنده‌ می‌شوند. در این مسأله‌، دلایل بسیاری از قرآن و سنت وجود دارد. الله می‌فرماید:

﴿وَإِذَا ٱلۡوُحُوشُ حُشِرَتۡ٥﴾[التکویر: ۵].

‏«‏و هنگامی که درندگان گرد آورده می‌شوند».

هرگاه در نوشتارهای اسلامی، عبارتی بیاید که با عقل و شرع سازگار و ممکن باشد، باید ظاهر آن را پذیرفت.

دانشمندان گفته‌اند: این‌گونه نیست که هر آن‌چه که‌ زنده‌ و حشر می‌شود، به‌ پای محکمه‌، مجازات و پاداش هم برود. قصاصی که‌ از شاخ‌دار برای بی‌شاخ گرفته‌ می‌شود با قصاص مکلف تفاوت دارد؛ زیرا آن‌ها مکلف نمی‌باشند و تنها برای مقابله‌ از آنان قصاص گرفته‌ می‌شود.

شیخ ناصر الدین البانی، پس از بازگو کردن این قسمت از سخنان نووی می‌گوید:

ابن الملک نیز در «مبارق الازهار: ۲/۲۹۳‏»‏ سخنانی همانند نووی را به‌ طور اختصار بیان داشته‌ است و شیخ علی قارئ در «المرقاة: ‏۴/۷۶۱‏»‏ از او نقل می‌کند که:

اگر پرسیده شودکه گوسفندان مکلف نیستند، پس چگونه‌ میان آنان قصاص روی می‌دهد؟ در پاسخ می‌گوییم: الله متعال هر آن‌چه که‌ بخواهد انجام می‌دهد و کسی او را در مقابل کارهایش محاسبه‌ نمی‌کند و مراد از آن این است که‌ به‌ بندگان اعلام شودکه هیچ حقی تباه نمی‌گردد و هر ستمدیده‌ای حقش را از ستمگر می‌گیرد.

قارئ می‌گوید: سخن ابن الملک توجیهی بسیار زیبا و ارزشمند است؛ اما تعبیر از کلمه‌ی «حکمت» به‌ ‏«‏غرض و مراد‏»‏ درست نیست. به طور خلاصه می‌توان گفت این مسأله به کمال عدالت الله در میان همه‌ی مکلفین اشاره دارد؛ زیرا اگر حیوانات که‌ مکلف نیستند این چنین حالی داشته‌ باشند، افراد پست و بزرگوار، توانا و ناتوان، از میان اندیشمندان چه‌ حالی دارند؟

شیخ ناصر در ادامه می‌گوید: جای تأسف است که‌ دانشمندان کلام، به‌ پیروی از عقل و دیدگاه شخصی خود این احادیث را رد کرده‌اند و شگفتا‌ که‌ علامه‌ آلوسی نیز از آن‌ها پیروی نموده‌ است. ایشان در تفسیر «روح المعانی:‏۹/۳۰۰۶‏»‏ پس از نقل روایت مسلم از ابوهریره‌ سو روایت احمد در تفسیر آیه‌ی: ﴿وَإِذَا ٱلۡوُحُوشُ حُشِرَتۡ٥﴾می‌گوید:

«حجة الاسلام امام محمد غزالی و گروهی چند از دانشمندان اسلامی معتقدند که‌ غیر از ثقلین (جن و انس) هیچ موجود صاحب روح دیگری حشر نمی‌شود؛ زیرا غیر از آن دو، هیچ جنبنده‌‌ی دیگری مکلف نمی‌باشد و شایسته‌ی این چنین مقامی نیست. در قرآن و سنت دلیل قابل اعتمادی در مورد زنده شدن و گرد آمدن جانوران وجود ندارد و روایت مسلم و ترمذی هر چند که‌ صحیح هم باشند، اما برای تفسیر آیه‌ بیان نشده‌اند و ممکن است کنایه‌ از نهایت عدل الهی باشد. بنده‌ (آلوسی) نیز این دیدگاه را تأیید می‌کنم؛ اما دیدگاه دسته‌ی نخست را نیز اشتباه نمی‌دانم؛ زیرا آنان نیز دلایلی دارند که‌ می‌توان بدان استناد نمود».

شیخ ناصر می‌گوید: این دیدگاه او بود - الله ما و او را ببخشاید- اما حقیقت این است که‌ بیان این دیدگاه از جانب وی، بسیار شگفت می‌باشد؛ زیرا این نظر بر خلاف سایر دیدگاه‌هایی می‌باشد، که‌ در آن تفسیر ارائه‌ داده‌ است؛ زیرا ایشان‌ در تفسیر آیات، بدون تأویل و یا تعطیل، از راه‌ و منش سلف صالح پیروی نموده‌ است، پس چه‌ چیزی او را بر آن داشته‌ است که‌ حدیث را بر خلاف ظاهر تفسیر نماید و آن را به‌ کنایه‌ از عدل کامل الهی، شرح کند؟ آیا این دیدگاه، بیانگر انکار حدیثی نیست که‌ صریح و روشن از قصاص حیوان شاخ‌دار توسط حیوان بی‌شاخ بحث می‌کند؟ وی به‌ پیروی از علمای کلام اعلام می‌دارد که‌ این حدیث، کنایه‌ از نهایت عدل الهی است! یعنی از حیوان شاخ‌دار قصاص گرفته‌ نمی‌شود.

لازم به‌ ذکر است که‌ تمام این سخنان بر اساس روایت یاد شده‌ از مسلم به‌ وجود می‌آیند. اما اگر به‌ عنوان شرح حدیث، به‌ روایات دیگری همچون روایت ابوذر و... نگاه کنیم، می‌بینیم که‌ آن روایات به‌ طور قاطع اعلام می‌دارند که‌ این‌گونه‌ قصاص‌ها حقیقی هستند و هیچ‌گونه‌ کنایه‌ای ندارند. الله، امام نووی را مورد رحمت خویش قرار دهد که‌ بیان داشت: «هرگاه در شریعت اسلامی، نوشتاری باشد که‌ ظاهر آن با عقل و شرع ممکن و سازگار باشد، لازم است که‌ به ظاهر عمل شود».

می‌گویم: ایشان با ذکر این دیدگاه، به‌ رد تأویل ذکر شده‌ اشاره‌ دارد؛ زیرا فلاسفه‌ و بسیاری از دانشمندان علم کلام، امثال معتزله‌ و...، که‌ دیدن الله در رستاخیز توسط مؤمنان، استقرار الله بر عرش خود، نزول حضرت حق هر شب به‌ آسمان دنیا و آمدنش در روز رستاخیز را انکار کرده‌اند. آنان به‌ این‌گونه‌ آراء پناه جسته‌اند.

چکیده‌: دیدگاه زنده کردن حیوانات و گرفتن قصاص از آن‌ها، تنها دیدگاهی است که‌ جایز می‌باشد؛ زیرا این دیدگاه جمهور علما و نیز دیدگاه آلوسی در جای دیگری از تفسیرش ‏«‏۹/۲۸۱‏»‏ می‌باشد و امام شوکانی در «فتح القدیر: ۵/۳۷۷‏»‏ در تفسیر آیه‌ی ۵ از سوری تکویر به‌ طور قاطع بیان می‌دارد:

«وحوش یعنی درندگان خشکی و «حُشِرَت» به‌ معنای «بُعِثَت» (زنده شوند) است، تا این‌که‌ میان آن‌ها قصاص اجرا شود. از این‌رو حیوان بی‌شاخ‌ از حیوان شاخ‌دار قصاص می‌گیرد».