۵ - گوش، چشم و دل
الله متعال انسان‌ها را در برابر تمام سخنان‌شان مورد سؤال قرار می‌دهد. این‌جا است که انسان‌ها را از گفتن سخنان ناآگاهانه و بی‌پایه، برحذر داشته است:
﴿وَلَا تَقۡفُ مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٌۚ إِنَّ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡبَصَرَ وَٱلۡفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَٰٓئِكَ كَانَ عَنۡهُ مَسُۡٔولٗا٣٦﴾[الإسراء: ۳۶].
«از آن‌چه که در مورد آن ناآگاهی، پیروی مکن. بی‌گمان در مورد چشم و گوش و دل سؤال می‌شود».
قتاده می‌گوید: در مورد آن‌چه که دیده‌ای یا ندیده‌ای، شنیده‌ای یا نشنیده‌ای، می‌دانی یا نمی‌دانی، چیزی نگو. زیرا الله در مورد همه‌‌ی این‌ها از تو سؤال می‌کند.
ابن کثیرمی‌گوید: چکیده‌‌ی آن‌چه که در آیه بیان گردید، این است که الله متعال از گفتن سخن ناآگاهانه و بی‌پایه نهی کرده است حتی گفتن سخن از روی ظنّ و گمان نیز ناجایز است. الله می‌فرماید:
﴿ٱجۡتَنِبُواْ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعۡضَ ٱلظَّنِّ إِثۡمٞ﴾[الحجرات: ۱۲].
«از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، که برخی از گمان‌ها گناه است».
.درحدیث آمده است: «إِيَّاكُمْ وَالظَّنَّ فَإِنَّ الظَّنَّ أَكْذَبُ الْحَدِيثِ». «از گمان برحذر باشید، زیرا که گمان دروغ‌ترین سخن است».
در سنن ابو داود آمده است: بدترین سواری و تکیه‌گاه انسان این است که از روی ظن و گمان سخن گوید.
و در حدیثی دیگر آمده است: «إِنَّ أَفْرَى الْفِرَى أَن یَرَى الرَجُلُ عَيْنَيْهِ مَا لَمْ تَرَيَا». «بزرگترین دروغ این است که انسان به چشم خود نشان دهد آن‌چه را که چشم ندیده است».
در حدیثی صحیح آمده است: «مَنْ تَحَلَّمَ حُلْماً كُلِّفَ یَومَ القِیامَةِ أَنْ يَعْقِدَ بَيْنَ شَعِيرَتَيْنِ وَ لَيسَ بِفاعِلٍ» [۲۱۲]. «هر کس به دروغ خوابی را تعریف کند، در روز رستاخیز به وی امر می‌شود تا میان دو دانه‌ی جو را گره زند و او هرگز نمی‌تواند این کار انجام دهد».
[۲۱۲] تفسیر ابن کثیر(۴/۳۰۸)