گفتار اول: شناخت میزان
در پایان روز محشر، ترازویی برای سنجش اعمال انسان‌ها گذاشته می‌شود. قرطبی/می‌گوید: پس از پایان حساب، سنجش اعمال آغاز می‌شود تا بر اساس میزان اعمال، پاداش و مجازات تعیین گردد. شکل جمع کلمه‌ی «میزان» در آیات پیشین (موازین)، شاید دلیلی باشد بر این‌که چند ترازو وجود دارد و شاید به اعتبار چیزهایی که وزن می‌شوند، یعنی اعمال، جمع آمده است «و الله اعلم».
نوشتارهای قرآن و حدیث بر این مطلب دلالت دارند که منظور از میزان (ترازو)، یک ترازوی حقیقی است که بزرگی و گستردگی آن را غیر از الله کسی نمی‌داند. حاکم از سلمان سروایت می‌کند که رسول اکرم صفرمود:
«يُوضَعُ الـميزانُ يَومَ القِيامَةِ، فَلَو وَزَنَ فِيهِ السَّماواتُ وَ الأرضُ لَوَسَعَت. فَتَقولُ المَلائِكَةُ: يا رَبِّ لِمَن يَزِنُ هذا؟ فَيَقُولُ اللهُ تَعالى: لِمَن شِئتُ مِن خَلقِي. فَتَقُولُ المُلائِكَةُ: سُبحانَكَ ما عَبَدناكَ حَقَّ عِبادَتِكَ» [۲۳۱]. «در روز رستاخیز ترازو گذاشته می‌شود. اگر زمین و آسمان‌ها در آن وزن شوند، وسعت آن را دارد. فرشتگان می‌گویند: پروردگارا! این ترازو اعمال چه کسانی را وزن می‌کند؟ پروردگار می‌فرماید: برای کسانی از بندگانم که من می‌خواهم. آن‌گاه فرشتگان می‌گویند: پروردگارا! تو پاک هستی، ما حق عبادت تو را بجا نیاورده‌ایم».
در روز رستاخیز ترازوی اعمال بسیار دقیق و سنجیده است، حتی اندکی کاستی و افزونی در آن روی نمی‌دهد:
﴿وَنَضَعُ ٱلۡمَوَٰزِينَ ٱلۡقِسۡطَ لِيَوۡمِ ٱلۡقِيَٰمَةِ فَلَا تُظۡلَمُ نَفۡسٞ شَيۡٔٗاۖ وَإِن كَانَ مِثۡقَالَ حَبَّةٖ مِّنۡ خَرۡدَلٍ أَتَيۡنَا بِهَاۗ وَكَفَىٰ بِنَا حَٰسِبِينَ٤٧﴾[الأنبیاء: ۴۷].
«و ترازوی عدل را در روز رستاخیز خواهیم نهاد و به هیچ کس، کمترین ستمی نمی‌شود و اگر به اندازه‌ی دانه‌ی خردلی (کار نیک یا بدی انجام گرفته) باشد، آن را نمایان می‌سازیم و حسابرسی ما کافی است».
دانشمندان اسلامی، درباره‌ی تعداد ترازوها اختلاف نظر دارند. برخی بر این باورند که هر شخص ترازوی ویژه‌ی خود را دارد، یا این‌که برای هر عمل، ترازوی مستقلی وجود دارد. زیرا الله می‌فرماید:
﴿وَنَضَعُ ٱلۡمَوَٰزِينَ ٱلۡقِسۡطَ لِيَوۡمِ ٱلۡقِيَٰمَةِ﴾
برخی دیگر معتقدند که یک ترازو است و واژه‌ی جمع «موازین» به اعتبار اعمال و اشخاصِ بسیار است.
علامه ابن حجر، پس از نقل دیدگاه‌های گوناگون، یکی بودن ترازو را ترجیح می‌دهد و می‌فرماید: کثرت کسانی که اعمال‌شان وزن می‌شود، موجب اشکال در سنجش اعمال نمی‌گردد. یعنی چنین تصور نشود که، سنجش این همه اعمال با یک ترازو مشکل ایجاد می‌کند. زیرا احوال رستاخیز را نمی‌توان با احوال دنیا مقایسه نمود.
سفارینی به نقل از حسن بصری می‌گوید: برای هر کدام از انسانهای مکلف «عاقل وبالغ» ترازوی مستقلی وجود دارد. برخی معتقد هستند که بیش از یک ترازو در روز رستاخیز خواهدبود، چرا که در قرآن به صیغه جمع «موازین» آمده است:
﴿وَنَضَعُ ٱلۡمَوَٰزِينَ﴾
«و ما ترازوی عدل و داد را در روز رستاخیز خواهیم نهاد».
﴿فَمَن ثَقُلَتۡ مَوَٰزِينُهُ﴾[الأعراف: ۸].
«پس هر که ترازوی او سنگین شود».
با توجه به این‌که در قرآن واژه‌ی موازین «ترازوها» آمده است، ممکن است چنین باشد که برای سنجش اعمال قلب یک ترازو، برای اعمال اعضا و جوارح، ترازویی دیگر و برای سنجش سخنان ترازوی دیگر وجود داشته باشد. این دیدگاه، مورد پذیرش ابن عطیه است [۲۳۲].
[۲۳۱] سلسلة الاحادیث الصحیحة (۴/۶۱۲) [۲۳۲] لوامع انوارالبهیه (۲/۱۸۶)