مقاصد قرآن در وضع شریعت و احکام
پیش از شروع در مقصود، محتاجیم به تقدیم مقدمه‌ای، و آن این است که وضع شرایع و قوانین، مبتنى بر مصلحت بندگان در دنیا و آخرت است و قرآن به آنچه مصلحت عباد است، امر فرموده، و از آنچه در آن مفسده بندگان است، نهی کرده، و وظیفه رُسُل، بیان مصالح و مفاسد است و احتیاج به رسل از این جهت می‌باشد.
و شاهد بر این مطلب، آیات وارده در کتاب خداست که ذکر غایات و مصالح را در موارد متعدد می‌فرماید:
در بیان غایت و مصلحت بعث رسل، که اصل تشریع است، می‌فرماید: ﴿رُّسُلٗا مُّبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى ٱللَّهِ حُجَّةُۢ بَعۡدَ ٱلرُّسُلِ﴾ [۵۷]و همچنین در خصوص بعث رسول اکرم جمی‌فرماید: ﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ إِلَّا رَحۡمَةٗ لِّلۡعَٰلَمِينَ﴾ [۵۸]؛
۲- در اصل خلقت می‌فرماید: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٖ وَكَانَ عَرۡشُهُۥ عَلَى ٱلۡمَآءِ﴾ [۵۹]و همچنین ﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ﴾ [۶۰]و همچنین ﴿ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلۡمَوۡتَ وَٱلۡحَيَوٰةَ لِيَبۡلُوَكُمۡ أَيُّكُمۡ أَحۡسَنُ عَمَلٗا﴾ [۶۱].
و اما بیان غایات و مصالح [= اهداف و منافع] در تفاصیل احکام در کتاب و سنت، بیشتر از آن است که بشود احصاء [= شمارش] کرد و به ذکر بعضی از آن‌ها قناعت می‌شود:
۱- آیه وضو: ﴿مَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيَجۡعَلَ عَلَيۡكُم مِّنۡ حَرَجٖ وَلَٰكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمۡ﴾ [۶۲]؛
۲- در روزه می‌فرماید: ﴿كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ﴾ [۶۳]؛
۳- نماز: ﴿إِنَّ ٱلصَّلَوٰةَ تَنۡهَىٰ عَنِ ٱلۡفَحۡشَآءِ وَٱلۡمُنكَرِ﴾ [۶۴]؛
۴- قبله: ﴿فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ شَطۡرَهُۥ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيۡكُمۡ حُجَّةٌ﴾ [۶۵]؛
۵- جهاد: ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَٰتَلُونَ بِأَنَّهُمۡ ظُلِمُواْ﴾ [۶۶]؛
۶- قصاص: ﴿وَلَكُمۡ فِي ٱلۡقِصَاصِ حَيَوٰةٞ يَٰٓأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ﴾ [۶۷]؛
۷- در تقریر توحید: ﴿أَلَسۡتُ بِرَبِّكُمۡۖ قَالُواْ بَلَىٰ شَهِدۡنَآ﴾ [۶۸]؛
و هنگامی که معلوم شد مقاصد قرآن در وضع شریعت و احکام مصلحتِ بندگان است، پس می‌گوییم: بازگشت تکالیف وارده در شرع، به حفظ سه اصل است.
***
[۵۷] پیامبرانى که بشارتگر و هشداردهنده بودند تا براى مردم پس از [فرستادن] پیامبران در مقابل خدا [بهانه و] حجتى نباشد [النساء: ۱۶۵]. [۵۸] و تو را جز رحمتى براى جهانیان نفرستادیم [الأنبیاء: ۱۰۷]. [۵۹] و اوست کسى که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب بود [هود: ۷]. [۶۰] و جن و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بپرستند [الذاریات: ۵۶]. [۶۱] همان که مرگ و زندگى را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید [الملک: ۲]. [۶۲] خدا نمىخواهد بر شما تنگ بگیرد؛ ولی مىخواهد شما را پاک گردانده باشد [المائدة: ۶]. [۶۳] روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانى که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود؛ باشد که پرهیزگارى کنید [البقره: ۱۸۳]. [۶۴] همانا نماز از کار زشت و ناپسند باز مىدارد [العنکبوت: ۴۵]. [۶۵] و هر کجا بودید، روی‌هاى خود را به سوى آن [یعنی مسجدالحرام] بگردانید، تا براى مردم بر شما حجتى نباشد [البقره: ۱۵۰]. [۶۶] به کسانى که جنگ بر آنان تحمیل شده رخصت [جهاد] داده شده است چرا که مورد ظلم قرار گرفته‌اند [الحج: ۳۹]. [۶۷] و اى خردمندان، برای شما در قصاص، زندگانى است [البقرة: ۱۷۹]. [۶۸] آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بلی؛ گواهى دادیم [الأعراف: ۱۷۲].