توحید قرآن

مردم از توحید جز «توحید ربوبیت» نمی‌دانند و آن عبارت است از اینکه اقرار نمایند به اینکه خدا آفرینندۀ همه اشیا است و این توحید را مشرکین و بت‌پرستان نیز معترفند؛ چنان که در قرآن مجید می‌فرماید:

﴿وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ لَيَقُولُنَّ ٱللَّهُ﴾[لقمان: ۲۵] یعنی: «اگر از آنان بپرسی کیست آنکه آسمان‌ها و زمین را بیافرید، هر آینه خواهند گفت: خداست»، و نیز می‌فرماید: ﴿وَمَا يُؤۡمِنُ أَكۡثَرُهُم بِٱللَّهِ إِلَّا وَهُم مُّشۡرِكُونَ﴾[یوسف: ۱۰۶] یعنی: «بیشتر آنان به خدا ایمان نیاورده‌اند، مگر آنکه مشرک هستند».

و اما توحیدی که خداوند بندگان خود را به آن امر فرمود، «توحید الوهیت» می‌باشد که متضمن توحید ربوبیت نیز هست؛ و آن عبارت از این است که تنها خدای را بپرستند و شریکی برای او قرار ندهند، تا اینکه دین تنها برای خدا باشد، و از کسی جز او نترسند و کسی را جز او نخوانند و خدا محبوب‌ترین چیزها برای بنده باشد، و دوستی بندگان و دشمنی آنان برای رضای خدا باشد، عبادت تنها برای خدا کنند و توکل بر خدا نمایند، و چون عبادت جمع میان حب و کوچکی نسبت به معبود می‌باشد، بایستی پرستش خدا کامل‌ترین حُب‌ها و منتهای تذلل‌ها را در بر داشته باشد، باید بندگان روی از او برنگردانند و شریک برای او قرار ندهند و کسی را جز او ولی و شفیع نشناسند.

و این توحید در بیشتر مواضع از قرآن ذکر شده‌ است و قطبِ وحی قرآن است و ما رساله‌ای در این باب نوشته‌ایم و مراتب شرک را گوشزد نموده‌ایم؛ قارئین را به آن کتاب حواله می‌کنیم و از خداوند متعال اجر می‌خواهیم و در اینجا به طور اشاره ذکر می‌کنیم.

و این توحید در الوهیت و عبادت متضمن توحید در دانش و گفتار و توحید در اراده و کردار می‌باشد.

توحید در دانش و گفتار در سوره مبارکه اخلاص بیان گردیده‌است خداوند می‌فرماید: ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ﴾[الإخلاص: ۱ - ۴] یعنی: «بگو او خدای یگانه ‌است؛ خداوندی است منزه که قصد و توجه همه به سوی اوست؛ نزائیده و زائیده نشده ‌است، و کسی با او همتا نیست».

توحید در عبادت و اراده و کردار در این سوره مبارکه ذکر شده است: ﴿قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡكَٰفِرُونَ ١ لَآ أَعۡبُدُ مَا تَعۡبُدُونَ ٢ وَلَآ أَنتُمۡ عَٰبِدُونَ مَآ أَعۡبُدُ ٣ وَلَآ أَنَا۠ عَابِدٞ مَّا عَبَدتُّمۡ ٤ وَلَآ أَنتُمۡ عَٰبِدُونَ مَآ أَعۡبُدُ ٥ لَكُمۡ دِينُكُمۡ وَلِيَ دِينِ﴾[الکافرون: ۱- ۶] یعنی: «بگو پیغمبر: ای کافران، آنچه را که می‌پرستید نمی‌پرستم؛ و شما هم آنچه را که می‌پرستم نمی‌پرستید؛ و من آنچه را که پرستیدید نپرستیدم؛ و شما هم آنچه را که می‌پرستم نپرستیدید؛ دین شما برای شما و دین من برای من است».

توحید نخستین، شامل اثبات صفات کمال برای خدا می‌باشد، و این معنی با اثبات «اسماء ‌حُسْنی» تمام می‌شود، و دومی متضمن اخلاص دین برای رب‌العالمین می‌باشد؛ چنان که خداوند می‌فرماید: ﴿وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِيَعۡبُدُواْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ﴾[البینة: ۵] یعنی: «مأمور نشد مگر از بهر آنکه خدای را پرستش کنند و دین را بهر او خالص گردانند».

توحید نخستین، برائت و دوری جستن از تعطیل است و دومی دوری از شرک. تعطیل نظیر اینکه ابراهیم دربارۀ خدای عالم با قوم خود استدلال کرد و اما شرک دارای امثلۀ فراوانی است و وجود آن در میان ملل بسیار است، و مشرکین دشمن جمیع انبیا می‌باشند و در میان دشمنان شیخ‌الانبیاء حضرت ابراهیم و ختمی مرتبت جمعطّله و مشرک هر دو بودند؛ ولی معطّلۀ محض خیلی کم بودند، و آنان کسانی هستند که تعطیل در ذات خدا را قائلند. اما کسانی که تعطیل را در صفات کمال الهی می‌دانند، عدۀ زیادی هستند و تعطیل در صفات، مستلزم تعطیل در ذات می‌باشد.

و هرکس به رسول خدا و ائمه هدی و اصحاب آن بزرگوار نزدیک‌تر باشد، به کمال توحید و ایمان و عقل و معرفت نزدیک‌تر خواهد بود، و هرکس از آنان دورتر باشد، از صفات مذکور دورتر است.

و مردم را در اثبات توحید در الهیت و فاعلیت مسالک مختلف است و در کتب قوم از فلاسفه و متکلمین مشروحاً ذکر شده ‌است، و چون مبنای رساله بر بیان ادلّۀ قرآن است، ما در اینجا از ادلّۀ فلاسفه و متکلمین اِعراض می‌کنیم و قارئین را حواله بهکتب مُدوَّنه در این باب می‌نماییم، و صرفاً دلیل قرآن بر توحید در فاعلیت خالق جهان را ذکر می‌کنیم.

***