کلید فهم قرآن

اخبار وارده در فضیلت علم

۱- رسول أکرم جفرمود: «فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ سَبْعِينَ [سَبْعُونَ‏] دَرَجَةً بَيْنَ كُلِّ دَرَجَتَيْنِ حُضْرُ الْفَرَسِ سَبْعِينَ عَاماً وَذَلِكَ أَنَّ الشَّيْطَانَ يَدَعُ الْبِدْعَةَ لِلنَّاسِ فَيُبْصِـرُهَا الْعَالِمُ فَيَنْهَى عَنْهَا، وَالْعَابِدُ مُقْبِلٌ عَلَى عِبَادَتِه‏ ‏ لا يَتَوَجَّهُ لَهَا وَلا يَعْرِفُهَا»یعنی: «فضل عالم بر عابد به هفتاد درجه است، و هر درجه هفتاد سال راه اسب دونده می‌باشد؛ زیرا که شیطان بدعت را در مردم می‌نهد و شخص عالم آن را می‌بیند و ازاله [= رفع] می‌کند و مرد عابد مشغول عبادت است و خلق را از وی منفعت نبود»؛

۲- رسول أکرم جمی‌فرماید: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى عُتَقَاءِ اللهِ مِنَ النَّارِ فَلْيَنْظُرْ إِلَى الْمُتَعَلِّمِينَ فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ مَا مِنْ مُتَعَلِّمٍ يَخْتَلِفُ إِلَى بَابِ الْعَالِمِ إِلاَّ كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ قَدَمٍ عِبَادَةَ سَنَةٍ وَبَنَى اللهُ بِكُلِّ قَدَمٍ مَدِينَةً فِي الجَنَّةِ وَيَمْشِي عَلَى الأَرْضِ وَهِيَ تَسْتَغْفِرُ لَهُ وَيُمْسِي وَيُصْبِحُ مَغْفُوراً لَهُ وَشَهِدَتِ المَلائِكَةُ أَنَّهُمْ عُتَقَاءُ اللهِ مِنَ النَّارِ»یعنی: «هرکس آزادگان را می‌خواهد ببیند، نظر در علما و متعلّمین کند؛ قسم به آن خدایی که نفس محمد در قبضۀ قدرت اوست، هیچ متعلّمی نیست که در خانۀ عالمی برود، مگر اینکه حق متعال به هریک قدم او عبادت یک ساله نویسد، و به هر قدمی از برای او در بهشت شهری بنا کند و بر زمین که راه می‌رود زمین برای او طلب آمرزش می‌کند و بامداد آمرزیده برخیزد و فرشتگان گواهی دهند که اینان آزادگان از آتشند»؛

۳- پیغمبر اکرم جچون علی÷ را به یمن فرستاد فرمود: «يَا عَلِيُّ لا تُقَاتِلَنَّ أَحَداً حَتَّى تَدْعُوَهُ، وَ أيْمُ اللهِ لأَنْ يَهْدِيَ اللهُ عَلَى يَدَيْكَ رَجُلاً خَيْرٌ لَكَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ وَغَرَبَت‏»یعنی: «ای علی، اگر خدای تعالى مردی را به توسط تو هدایت کند، برای تو بهتر است از آنچه آفتاب بر او طلوع و غروب کند»؛

۴- رسول اکرم جفرمود: «مَنْ طَلَبَ العِلْمَ لِيُحَدِّثَ بِهِ الناسَ ابتغاءَ وَجْهِ اللهِ أعْطَاهُ اللهُ أَجْرَ سَبْعِينَ نَبِيّاً»یعنی: «هرکس طلب علم کند تا برای رضای خدا به خلق رساند، خداوند ثواب هفتاد پیغمبر به او مرحمت می‌کند»؛

۵- رسول اکرم جفرمود: «يُوزَنُ يوم القيامة مِدَادُ الْعُلَمَاءِ ودِمَاءُ الشُّهَدَاءِ فَيَرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ»یعنی: «وزن می‌شود روز قیامت مداد علما و خون شهیدان؛ پس رجحان پیدا می‌کند مداد علماء»؛

۶- رسول اکرم جمی‌فرماید: «يقول اللهُ للعلماء إني لم أضع علمي فيكم وأنا أريد عذابكم ادخلوا الجنة فقد غفرت لكم»یعنی: «خداوند می‌فرماید: من علم را در دل شما ننهادم تا شما را عذاب کنم؛ داخل بهشت شوید؛ گناهان شما را آمرزیدم.

چون فضیلت علم به آیات و اخبار ثابت شد، اکنون می‌گوییم اسلام برای علم نهایتی قرار نداد و مقید به قیدی ننمود و محدود به حدی نفرمود؛ رسول اکرم جمی‌فرماید: «من قال إن للعلم غايةً فقد بخسه حقَّه ووضعه في غير منزلته التي وضعه الله حيث يقول ﴿وَمَآ أُوتِيتُم مِّنَ ٱلۡعِلۡمِ إِلَّا قَلِيلٗا﴾[الإسراء: ۸۵]» یعنی: «هرکس گوید از برای علم غایتی است، حق علم را ضایع کرده و در غیر منزلتی که خداوند قرار داده وضع نموده؛ چنان‌که می‌فرماید از دانش داده نشدید مگر اندکی.

اسلام از لسان حکیم علیم در قرآن کریم تصریح نمود حکمت خالق را که در کلامش بر صَفوه [= برگزیده] انبیا نازل شده ‌است نمی‌یابد، مگر به نور علم؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿وَتِلۡكَ ٱلۡأَمۡثَٰلُ نَضۡرِبُهَا لِلنَّاسِۖ وَمَا يَعۡقِلُهَآ إِلَّا ٱلۡعَٰلِمُونَ﴾ [۹۷].

قرآن کسانی را که در طلب علم تکاسل می‌ورزند و تحصیل نمی‌کنند، به سوء منقلب و طبع بر قلوب، که عاقبتش سوء عذاب است، انذار فرمود؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿وَلَقَدۡ ضَرَبۡنَا لِلنَّاسِ فِي هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ مِن كُلِّ مَثَلٖۚ وَلَئِن جِئۡتَهُم بِ‍َٔايَةٖ لَّيَقُولَنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ إِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا مُبۡطِلُونَ ٥٨ كَذَٰلِكَ يَطۡبَعُ ٱللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِ ٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَ﴾[الروم: ۵۸- ۵۹]. یعنی: «و اگر بیاوری تو محمدج برای منکران و معاندان به آیه و معجزه‌ای، هر آینه کفار می‌گویند نیستند شما (پیغمبر و مؤمنان) مگر تباهکاران و دروغگویان؛ همچنان مُهر می‌نهد خداوند بر کسانی که عالم نیستند».

به مثل این آیات، ابواب علوم حقیقیه را بر عقول بشر باز نمود و بزرگتر چیزی که می‌شود خالق جهان را به آن پرستش نمود، علم را مقرر فرمود. رسول اکرم جمی‌فرماید: «أفضل العبادة طلب العلم»یعنی: «بالاترین عبادات طلب علم است»؛ و نیز فرمود: «نظر الرجل في العلم ساعة خير له من عبادة ستين سنة»یعنی: «نظر مرد در علم یک ساعت، بهتر است از عبادت شصت سال». اسلام علم را منحصر به شهری دونِ شهری، یا شخصی دون شخصی قرار نداد؛ رسول اکرم جفرمود: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصِّين»یعنی: «علم را طلب کنید، اگرچه در چین باشد»، و نیز فرمود: «الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ المُؤْمِنِ يَأْخُذُهَا أنَّى وَجَدَها»یعنی: «حکمت گمشدۀ مؤمن است، هر جا او را بیابد اخذ می‌کند».

مسلمان نباید ترک تعلم کند برای آنکه معلم آن مخالف با اوست در عقیده. رسول اکرم جمی‌فرماید: «خُذِ الْحِكْمَةَ وَلا يضُـرُّكَ مِنْ أيِّ وعاءٍ كانت»یعنی: «حکمت را بیاموز؛ از هر ظرفی خارج شود تو را ضرر نمی‌زند».

قرآن کسانی را که در کون و آثار قدرت حق تدبر نمی‌کنند، انذار شدید فرمود؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿وَمَن كَانَ فِي هَٰذِهِۦٓ أَعۡمَىٰ فَهُوَ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ أَعۡمَىٰ وَأَضَلُّ سَبِيلٗا﴾[الإسراء: ۷۲] یعنی: «هرکس در این دنیا کور است و چشمش به حقایق باز نیست، پس او در آخرت کور و گمراه‌تر است.

هرکه امروز نبیند اثر قدرت او
غالب آن است که فرداش نباشد دیدار

***

[۹۷] و این مَثل‌ها را براى مردم مى‏زنیم و[لى] جز دانشوران آن‌ها را درنیابند [العنکبوت: ۴۳].