کلید فهم قرآن

معنى مَثَل و فرق آن با مِثْل

ابوالبقاء در کلیات می‌گوید: «مَثَل اسم نوعی از سخن است که عامه و خاصه بر آن تراضی [= رضایت] کرده باشند برای تعریف کردن چیزی به غیر الفاظ موضوعه برای او در هنگام شادی و اندوه استعمال می‌کنند، و بلیغ‌تر از حکمت است؛ و مِثْل به دو معنى اطلاق می‌شود: یکی به معنى مثل چون «شِبه و شَبَه» و «نِقص و نَقص»؛ بعضی گفته‌اند با لفظ مثل گاهی از وصف شیء تعبیر می‌شود؛ چنان‌که خداوند می‌فرماید: ﴿مَّثَلُ ٱلۡجَنَّةِ ٱلَّتِي وُعِدَ ٱلۡمُتَّقُونَ﴾[الرعد: ۳۵] یعنی: «صفت بهشتی که خداوند پرهیزکاران را وعده فرموده است»و گاهی به مشابهت چیزی به چیز دیگر در معنى از معانی گفته می‌شود.

لفظ «مِثل» دلالت دارد بر مشابهت اعم؛ زیرا لفظ به چیزی می‌گویند که فقط در جوهر با چیز دیگر مشابه باشد و شِبه به مشابه در کیف [= کیفیت] می‌گویند و مساوی به مشابه در کمّ [= مقدار] می‌گویند و «شکل» به مشابه در قدر و اندازه می‌گویند؛ اما مِثْل اعم از همه اینهاست، و از این جهت است که خداوند در کتاب عزیزش هنگامی که خواست از همه جهات نفی شبیه از خود بفرماید، با لفظ «مِثْل» تعبیر نمود؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞ﴾[الشورى: ۱۱] و جمع میان «کاف» و «مِثل» در این آیه، برای تأکید نفی می‌باشد، و اشاره به این است که استعمال کاف و مثل، هیچکدام صحیح نیست، و بعضی در معنى این آیه گفته‌اند: «مِثْل به معنى صفت می‌باشد و معنى چنین است که صفتی مِثل صفت او نیست». مرادشان این است که اگرچه خداوند را در بسیاری از صفات به صفت بشر مُتَّصِف می‌کنند، ولی این صفات در باری تعالى به نحوی که در بشر استعمال می‌شود نیست، و قول خداوند که می‌فرماید: ﴿لِلَّذِينَ لَا يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡأٓخِرَةِ مَثَلُ ٱلسَّوۡءِۖ وَلِلَّهِ ٱلۡمَثَلُ ٱلۡأَعۡلَىٰ﴾[النحل: ۶۰] یعنی: «صفات زشت و مذموم برای منکرین آخرت است و صفات اعلى برای خداست».

و خداوند بندگان را از ضرب مثل برای ذات منیع [= بلندمرتبه] خود منع فرمود؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿فَلَا تَضۡرِبُواْ لِلَّهِ ٱلۡأَمۡثَالَ﴾[النحل: ۷۴] و بعد اشاره فرمود که خداوند خود به نفْس خود مَثَل می‌زند، بر ما روا نیست که به او اقتدا کنیم و فرمود: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ يَعۡلَمُ وَأَنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ﴾[النحل: ۷۴] و بعد برای خود مَثَل زد و فرمود: ﴿ضَرَبَ ٱللَّهُ مَثَلًا عَبۡدٗا مَّمۡلُوكٗا﴾[النحل: ۷۵] و در اینجا اشاره به این است که جایز نیست خدا را به صفتی از صفات بشر توصیف کرد، مگر به آنچه که خداوند خود را وصف فرموده است.