اقسام سوگندهای قرآن
سوگندهایی که حق متعال در قرآن کریم یاد فرموده، همه آن‌ها بر اصول ایمان است که معرفت آن بر خلق واجب می‌باشد و آن چند قِسم است:
۱- سوگند برای اثبات توحید مثل: ﴿وَٱلصَّٰٓفَّٰتِ صَفّٗا١ فَٱلزَّٰجِرَٰتِ زَجۡرٗا ٢ فَٱلتَّٰلِيَٰتِ ذِكۡرًا ٣ إِنَّ إِلَٰهَكُمۡ لَوَٰحِدٞ﴾[الصافات: ۱ - ۴].
یعنی: «قسم به فرشتگان صف‌کشیده در مقام عبودیت، و طردکنندگان شیاطین از استراق‌سمع، و خوانندگان وحی الهی بر انبیا، به درستی که خدای تعالى هر یکتاست».
ابی مسلم می‌گوید: «مراد از صافات صفاً سوگند به مؤمنین است که در صف جماعت بایستند، و مراد از زاجرات زجراً مؤمنین است که بلند می‌کنند صوت خود را در وقت قرائت قرآن (چون زجر بمعنى صیحه است) و مراد از تالیات ذکرا نیز مؤمنین است که در نماز قرائت قرآن می‌کنند». پس سوگند در این آیه برای اثبات توحید است،
۲- سوگند بر حقیقت قرآن مثل: ﴿فَلَآ أُقۡسِمُ بِمَوَٰقِعِ ٱلنُّجُومِ ٧٥ وَإِنَّهُۥ لَقَسَمٞ لَّوۡ تَعۡلَمُونَ عَظِيمٌ ٧٦ إِنَّهُۥ لَقُرۡءَانٞ كَرِيمٞ ٧٧﴾[الواقعة: ۷۵ - ۷۷].
یعنی: «سوگند یاد می‌کنم به مواقع نجوم قرآنی (یعنی اوقات نزول آن) و به درستی که آنچه خدای تعالى بدو سوگند یاد کرده، سوگندی است اگر دانید بزرگ و معتبر، به درستی که آنچه آن حضرت بر شما می‌خواند هر آینه قرآنی است بزرگوار و بسیار نافع (جواب قسم)». در این آیه خداوند سوگند یاد فرموده و در آن تعظیم قرآن را نموده است؛ و مثل: ﴿حمٓ ١ وَٱلۡكِتَٰبِ ٱلۡمُبِينِ ٢ إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ فِي لَيۡلَةٖ مُّبَٰرَكَةٍۚ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ ٣﴾[الدخان: ۱ - ۳]. یعنی: «قسم به کتاب آشکارا، ما قرآن را در شب مبارکی فرستادیم»، و مثل: ﴿حمٓ ١ وَٱلۡكِتَٰبِ ٱلۡمُبِينِ ٢ إِنَّا جَعَلۡنَٰهُ قُرۡءَٰنًا عَرَبِيّٗا لَّعَلَّكُمۡ تَعۡقِلُونَ ٣﴾[الزخرف: ۱ - ۳]. یعنی: «قسم به کتاب آشکارا، ما قرآن را عربی قرار دادیم»؛
۳- سوگند بر حقیت رسول اکرم مثل: ﴿يسٓ١ وَٱلۡقُرۡءَانِ ٱلۡحَكِيمِ٢ إِنَّكَ لَمِنَ ٱلۡمُرۡسَلِينَ٣ عَلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ ٤﴾[یس: ۱ - ۴].
یعنی: «قسم به قرآن محکم/ حکم‌کننده به حق/ خداوندِ حکمت، به درستی که تو بی‌شک و شبهه از فرستادگان به سوی خلق هستی، [از آن فرستادگانی] که بر راه راست توحید بودند/ تو فرستاده شده‌ای به طریقۀ استقامت که راهی است موصل به مقصود»،
و مثل: ﴿نٓۚ وَٱلۡقَلَمِ وَمَا يَسۡطُرُونَ ١ مَآ أَنتَ بِنِعۡمَةِ رَبِّكَ بِمَجۡنُونٖ ٢ وَإِنَّ لَكَ لَأَجۡرًا غَيۡرَ مَمۡنُونٖ﴾[القلم: ۱ - ۳].
یعنی: «قسم به دوات و قلم و آنچه می‌نویسند، تو به نعمت پروردگار خود دیوانه نیستی، و به درستی که مَر تو راست مزدِ غیرمنقطع»،
و مثل: ﴿وَٱلنَّجۡمِ إِذَا هَوَىٰ ١ مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمۡ وَمَا غَوَىٰ ٢ وَمَا يَنطِقُ عَنِ ٱلۡهَوَىٰٓ﴾[النجم: ۱ - ۳].
مراد از نجم، نجوم قرآن است و هوى به معنى نزول آن. یعنی: «سوگند به سوره و آیات قرآن چون فرود آید، گمراه نشد صاحب شما و خطا نکرد، و معتقد به هیچ باطلی نشد و سخن نمی‌گوید از هوای نفس خود.
و مثل: ﴿فَلَآ أُقۡسِمُ بِمَا تُبۡصِرُونَ ٣٨ وَمَا لَا تُبۡصِرُونَ ٣٩ إِنَّهُۥ لَقَوۡلُ رَسُولٖ كَرِيمٖ ٤٠﴾[الحاقة: ۳۸ - ۴۰].
یعنی: «پس نه چنان است که کافران می‌گویند که قرآن یافته و ساختۀ محمد جاست. سوگند می‌خورم به آنچه می‌بینید از مشهودات، و به آنچه نمی‌بینید از مغیبات [= نهان‌ها]، به درستی که قرآن، قول رسولی است بزرگوار».
و تمامی این آیات سوگند بر حقیت رسول اکرم جمی‌باشد؛
۴- سوگند بر اثبات جزا و وعد و وعید: مثل: ﴿وَٱلذَّٰرِيَٰتِ ذَرۡوٗا ١ فَٱلۡحَٰمِلَٰتِ وِقۡرٗا٢ فَٱلۡجَٰرِيَٰتِ يُسۡرٗا ٣ فَٱلۡمُقَسِّمَٰتِ أَمۡرًا ٤ إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٞ ٥ وَإِنَّ ٱلدِّينَ لَوَٰقِعٞ﴾[الذاریات: ۱ - ۶].
یعنی: «سوگند به بادهای پراکنده‌کنندۀ ابرها، و به ابرهای بردارندۀ بارِ گران باران، به کشتی‌های رونده به آسانی، و به قسمت‌کنندۀ کارها، که آنچه وعده داده شد، هر آینه راست است، و به درستی که جزا و حساب، هر آینه واقع و بودنی است بی‌شک و شبهه».
و مثل: ﴿وَٱلۡمُرۡسَلَٰتِ عُرۡفٗا ١ فَٱلۡعَٰصِفَٰتِ عَصۡفٗا ٢ وَٱلنَّٰشِرَٰتِ نَشۡرٗا ٣ فَٱلۡفَٰرِقَٰتِ فَرۡقٗا ٤ فَٱلۡمُلۡقِيَٰتِ ذِكۡرًا ٥ عُذۡرًا أَوۡ نُذۡرًا ٦ إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَٰقِعٞ﴾[المرسلات: ۱ - ۷].
یعنی: «قسم به انبیا یا فرشتگان فرستاده‌شده به نیکویی (یعنی به امر و نهی)، و سوگند به ملائکۀ تندرونده در امتثال [= فرمانبری] امر الهی، و سوگند به نشر و ظاهرکنندگان شرایع، و سوگند به جداکنندگان مر حق و باطل را از یکدیگر، و سوگند به فرشتگان که القاکنندگان وحی و ذکرند، برای عذر متقیان یا به جهت بیم‌کردن مُبطلان، که آنچه وعده داده شدید، هر آینه بودنی است»،
و مثل: ﴿وَٱلطُّورِ ١ وَكِتَٰبٖ مَّسۡطُورٖ ٢ فِي رَقّٖ مَّنشُورٖ ٣ وَٱلۡبَيۡتِ ٱلۡمَعۡمُورِ ٤ وَٱلسَّقۡفِ ٱلۡمَرۡفُوعِ ٥ وَٱلۡبَحۡرِ ٱلۡمَسۡجُورِ ٦ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ لَوَٰقِعٞ ٧ مَّا لَهُۥ مِن دَافِعٖ﴾[الطور: ۱ - ۸].
یعنی: «قسم به طور سینا، و کتاب نوشته‌شده در صحیفۀ گشوده (مراد قرآن است)، و قسم به خانۀ آباد (یعنی کعبه)، و سوگند به سقف بلند افراشته (یعنی آسمان)، و سوگند به دریای مملو و پر، به درستی که عذاب پروردگار تو هر آینه بودنی و فرودآمدنی است، هیچ چیز آن عذاب را دفع‌کننده نیست، بلکه به همه حال، واقع خواهد بود».
خداوند متعال در سه آیه زیر پیغمبرش را امر فرمود سوگند یاد کند بر اثبات معاد و جزا:
آیه اول: ﴿زَعَمَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ أَن لَّن يُبۡعَثُواْۚ قُلۡ بَلَىٰ وَرَبِّي لَتُبۡعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلۡتُمۡۚ وَذَٰلِكَ عَلَى ٱللَّهِ يَسِيرٞ ﴾[التغابن: ۷].
یعنی: «کفار گمان کردند که برانگیخته نخواهند شد؛ بگو [ای محمد] برانگیخته خواهند شد و سوگند به پروردگار من که البته مبعوث خواهید شد در قیامت؛ پس خبر داده می‌شود به آنچه کردید در دنیا، و این برانگیختن و جزا دادن بر خداوند سهل و آسان است»؛
آیه دوم: ﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَا تَأۡتِينَا ٱلسَّاعَةُۖ قُلۡ بَلَىٰ وَرَبِّي لَتَأۡتِيَنَّكُمۡ عَٰلِمِ ٱلۡغَيۡبِۖ لَا يَعۡزُبُ عَنۡهُ مِثۡقَالُ ذَرَّةٖ فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَلَا فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَآ أَصۡغَرُ مِن ذَٰلِكَ وَلَآ أَكۡبَرُ إِلَّا فِي كِتَٰبٖ مُّبِينٖ﴾[سبأ: ۳].
یعنی: «کفار گفتند که قیامت نمی‌آید؛ بگو [ای محمد] به حق پروردگار من، نه آن است که شما می‌گویید؛ هر آینه بیاید شما را قیامت و پروردگار، دانندۀ پوشیده‌هاست، و پوشیده نگردد از او هم‌وزنِ مورچه‌ای یا به وزن ذره‌ای از ذرات هوا در آسمان‌ها و نه در زمین، و نه خُردتر از مقدار ذره‌ای و نه بزرگ‌تر، مگر آنکه نوشته شده است در کتاب نوشته»؛
آیه سوم: ﴿وَيَسۡتَنۢبُِٔونَكَ أَحَقٌّ هُوَۖ قُلۡ إِي وَرَبِّيٓ إِنَّهُۥ لَحَقّٞۖ وَمَآ أَنتُم بِمُعۡجِزِينَ﴾[یونس: ۵۳].
یعنی: «از تو در باب قرآن و ادعای نبوت می‌پرسند که آیا حق است؛ بگو [ای محمد] به حق پروردگار من، آن حق است و شما عاجزکنندگان نیستید [یعنی به قدرت حق متعال، عجز راه ندارد]»؛
۵- سوگند بر احوال انسان مثل: ﴿وَٱلَّيۡلِ إِذَا يَغۡشَىٰ ١ وَٱلنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّىٰ ٢ وَمَا خَلَقَ ٱلذَّكَرَ وَٱلۡأُنثَىٰٓ ٣ إِنَّ سَعۡيَكُمۡ لَشَتَّىٰ﴾[اللیل: ۱ - ۴].
یعنی: «قسم به شب چون بپوشد عالم را به ظلمت خویش، و سوگند به روز چون روشن شود و ظلمت شب را زایل گرداند، و سوگند به کسی که آفریده نر و ماده، به درستی که جزای سعی شما در کردارها پراکنده است، و جزا و پاداش، مناسب عمل است، بعضی را ثواب کرامت می‌فرماید و جمعی را عقاب و ملامت می‌کند»؛
و مثل: ﴿وَٱلۡعَٰدِيَٰتِ ضَبۡحٗا ١ فَٱلۡمُورِيَٰتِ قَدۡحٗا ٢ فَٱلۡمُغِيرَٰتِ صُبۡحٗا ٣ فَأَثَرۡنَ بِهِۦ نَقۡعٗا ٤ فَوَسَطۡنَ بِهِۦ جَمۡعًا ٥ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لِرَبِّهِۦ لَكَنُودٞ﴾[العادیات: ۱ - ۶]
یعنی: «سوگند به اسبان هجوم‌کننده که به وقت دویدن نفس زنند، و بیرون‌آورندگان آتش از سنگ به سُم‌ها، و قسم به غارت‌کنندگان در وقت صبح، و آن اسبانی که به وقت سپیده‌دم، غباری در کنار آن قبیله برانگیختند، و به میان گروهی از دشمنان در آمدند، که انسان به تحقیق ناسپاس است بر پروردگار خود»،
و مثل: ﴿وَٱلۡعَصۡرِ ١ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَفِي خُسۡرٍ ٢ إِلَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلۡحَقِّ وَتَوَاصَوۡاْ بِٱلصَّبۡرِ﴾[العصر: ۱ - ۳].
یعنی: «قسم به عصرِ تو [ای محمد، که فاضلترین عصرهاست] به درستی که انسان در زیانکاری است، مگر آنان که گرویدند و اعمال پسندیده کردند و یکدیگر را به عمل راست و درست و به صبر و طاعت وصیت کردند»،
و مثل: ﴿وَٱلتِّينِ وَٱلزَّيۡتُونِ ١ وَطُورِ سِينِينَ ٢ وَهَٰذَا ٱلۡبَلَدِ ٱلۡأَمِينِ ٣ لَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ فِيٓ أَحۡسَنِ تَقۡوِيمٖ ٤ ثُمَّ رَدَدۡنَٰهُ أَسۡفَلَ سَٰفِلِينَ ٥ إِلَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ فَلَهُمۡ أَجۡرٌ غَيۡرُ مَمۡنُونٖ﴾[التین: ۱ - ۶].
یعنی: «قسم به کوه تینا و کوه زیتا (که هریک معبد انبیا بوده است) [۸۸]، و سوگند به طور سینا (که محل مناجات کلیم است)، و سوگند بدین شهرِ امان‌دهنده (که مکه معظمه و مولِد [= زادگاه] سید انبیا است)، به تحقیق آفریدیم انسان را در بهترین تعدیلی، پس باز گردانیدیم او را به اسفل سافلین (یعنی عالم طبیعت)، مگر آنان که گرویدند و عمل شایسته به جای آوردند، ایشان را مزدِ بی‌منت است».
تمامی این آیات سوگند بر احوال انسان است. وَصَلَّى اللهُ عَلَى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّاهِرِينَ.
***
[۸۸] دیگر مترجمان قرآن، این آیه را به صورت «قسم به انجیر و زیتون» ترجمه کرده‌اند، و نظر علامه سنگلجی در این مورد، منحصر به فرد است. مصحح