مبانی فقه

اقسام لفظ از جهت قوت دلالت

لفظ از جهت قوت دلالت ممکن است‌:

۱- فقط یک معنی را برساند، و نتوان از آن در آن حال معنی دیگری منظور داشت، مثل

﴿فَمَن لَّمۡ يَجِدۡ فَصِيَامُ ثَلَٰثَةِ أَيَّامٖ فِي ٱلۡحَجِّ وَسَبۡعَةٍ إِذَا رَجَعۡتُمۡۗ تِلۡكَ عَشَرَةٞ كَامِلَةٞۗ﴾[البقرة:۱۹۶].

«کسی که فدیه را نیافت سه روز در موسم حج و هفت روز وقتی‌که به خانه برگشت روزه بگیرد، آن ده روز کامل است».

که وجوب ده رو روزه را - بدون زیاد و کم و به صراحت - بر کسی می‌رساند که حج را به صورت تمتع [۱۶]انجام داده و قادر به دادن هدی (گوسفند) نیست. و مانند

﴿وَلَا تَقۡرَبُواْ ٱلزِّنَىٰٓۖ إِنَّهُۥ كَانَ فَٰحِشَةٗ وَسَآءَ سَبِيلٗا ٣٢﴾[الإسراء: ۳۲].

«و به زنا نزدیک نشوید، زیرا کاری زشت و بد راهی است».

که به صراحت حرمت زنا را می‌رساند، و تفسیر دیگری را نمی‌پذیرد.

اصطلاحاً این نوع الفاظ که دلالت آن‌ها قطعی است (نص) نامیده می‌شود که به معنی بلند کردن و آشکار ساختن است، و به عنوان نام کلامی به کار می‌رود که در دلالت خود صریح باشد.

این معنای اصطلاحی این نوع الفاظ در اصول است، وگرنه کلمه نص در ازای هر جمله‌ای که از منبعی به طور موثق نقل شده باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد، و مقصود آن است که عبارت عیناً نقل شده، و حتماً از منبع نامبرده است، مثل این‌که می‌گوییم‌: نص فلان آیه، یا نص فلان حدیث، یا نص فلان گفتار.

۲- و یا چند معنی را به صورت مساوی برساند، و بدون دلیل و قرینه نشود بر یکی از آن معانی حمل کرد، مانند لفظ (قرء) که هم به طهر گفته می‌شود و هم به حیض، و مانند لفظ (عین) که به چشم (باصره) و چشمه و ذات، و نقد و .... گفته می‌شود.

این نوع الفاظ متردد بین چند معنی را در اصول (مجمل) گویند.

۳- و یا چند معنی داشته باشد ولی دلالت آن بر یکی از آن‌ها قوی‌تر باشد، مانند این حدیث «لا نِکاحَ إلا بِوَلي وشاهِدَي عدل» [۱۷]که در معنای متبادر به ذهن می‌رساند که عقد نکاح بدون ولی و دو شاهد صحیح نیست، ولی کسی می‌تواند بگوید‌: حضور شاهدان هنگام عقد لازم نیست، و عقد نکاح مانند عقود دیگر بدون شاهد منعقد می‌گردد، ولی از آن‌جایی که شرع خواسته است نکاح اعلام شود، هنگام زفاف شرط است حداقل دو نفر بر آن اطلاع یابند، و شاید به این سبب بوده است که بعضی عدالت را در شهود نکاح مشروط ندانسته‌اند.

چنان‌که ملاحظه می‌کنیم دلالت حدیث بر معنی اولی قوی‌تر است این نوع الفاظ را (ظاهر) می‌نامیم، و اگر بر معنای ضعیف‌تر حمل شوند‌: (مؤول) گفته می‌شوند.

و خلاصه این‌که لفظ ممکن است فقط بر یک معنی یا بر بیش از یک معنی دلالت دهد، اولی را (نص) می‌نامیم، و دومی ممکن است دلالتش بر یکی از معانی قوی‌تر باشد یا همه را به‌طور مساوی برساند، اولی را (ظاهر) و مقابل آن را (مؤول)، و دومی را (مجمل) می‌خوانیم.

[۱۶] تمتع به حالتی گفته می‌شود که شخص در ماه‌های حج، عمره انجام دهد و در مکه بماند و در همان سال از مکه احرام به حج ببندد. [۱۷] برای اطلاع بر طرق حدیث و صحت و ضعف آن به نیل الاوطار شرح منتقی الأخبار کتاب النکاح مراجعه شود.