معانی دیگر صیغه امر
اگر صیغه امر تحت تأثیر قراین وارد شود، ممکن است معانی دیگری غیر از وجوب را برساند که با استقرای استعمالات آن در کلام فصیح، دانشمندان به وجوه زیر دست یافته‌اند:
۱- تشویق به کار خیر (ندب)، مانند:
﴿وَٱلَّذِينَ يَبۡتَغُونَ ٱلۡكِتَٰبَ مِمَّا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُكُمۡ فَكَاتِبُوهُمۡ إِنۡ عَلِمۡتُمۡ فِيهِمۡ خَيۡرٗاۖ﴾ [۲۳][النور: ۳۳].
«و کسانی از بردگانتان که تقاضای عقد کتابت می‌کنند اگر در آن‌ها خیری دیدید با آن‌ها عقد کتابت ببندید».
و از این نوع (تأدیب) است مانند:
«یا غلام سم الله، وکل بیمینك، وکل مما یلیك» [۲۴].
۲- راهنمایی، مانند:
﴿وَٱسۡتَشۡهِدُواْ شَهِيدَيۡنِ مِن رِّجَالِكُمۡۖ﴾[البقرة: ۲۸۲].
«دو نفر را از بین مردان به شهادت بگیرید».
و
﴿إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيۡنٍ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى فَٱكۡتُبُوهُۚ﴾[البقرة: ۲۸۲].
«وقتی که معامله به دین تا وقت مشخصی کردید آن را بنویسید».
و فرق بین ندب و راهنمایی آن است که ندب برای کسب ثواب در آخرت است، و راهنمایی برای بهتر انجام گرفتن کار در دنیا.
۳- اباحت و اذن در تصرف، مانند:
﴿وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ وَلَا تُسۡرِفُوٓاْۚ﴾[الأعراف: ۳۱].
«بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید».
۴- تهدید و انذار، مانند:
﴿مَا شِئۡتُمۡ إِنَّهُۥ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٌ ٤٠﴾[فصلت: ۴۰].
«آن‌چه خواستید بکنید، البته او به اعمال شما بینا است».
﴿قُلۡ تَمَتَّعۡ بِكُفۡرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنۡ أَصۡحَٰبِ ٱلنَّارِ ٨﴾[الزمر: ۸].
«بگو: کمی به کفرت خوش باش، زیرا تو از اصحاب دوزخی».
۵- امتنان، مانند:
﴿فَكُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ ٱللَّهُ حَلَٰلٗا طَيِّبٗا﴾[النحل: ۱۱۴].
«پس بخورید از آن‌چه که خدا شما را روزی داد در حالی‌که حلال و پاک است».
۶- بزرگداشت و احترام، مانند:
﴿ ٱدۡخُلُوهَا بِسَلَٰمٍ ءَامِنِينَ ٤٦﴾[الحجر: ۴۶].
«همراه با سلام در حال ایمنی وارد بهشت شوید».
۷- ذلیل و خوار ساختن، مانند:
﴿كُونُواْ قِرَدَةً خَٰسِ‍ِٔينَ ٦٥﴾[البقرة: ۶۵].
«بوزینگان رانده و خوار گردید».
۸- اهانت و تحقیر، مانند:
﴿ذُقۡ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡكَرِيمُ ٤٩﴾[الدخان: ۴۹].
«بچش که تو در واقع با عزت و احترامی».
۹- عاجز ساختن، مانند:
﴿فَأۡتُواْ بِسُورَةٖ مِّن مِّثۡلِهِۦ﴾[البقرة: ۲۳].
«پس یک سوره از مانند آن بیاورید».
۱۰- مشورت، مانند:
﴿فَٱنظُرۡ مَاذَا تَرَىٰۚ﴾[الصافات: ۱۰۲].
«ببین رایت چیست؟»
۱۱- تکوین، مانند:
﴿كُن فَيَكُونُ ١١٧﴾[البقرة: ۱۱۷].
«باش، سپس می‌شود».
۱۲- عبرت‌گیری، مانند:
﴿ٱنظُرُوٓاْ إِلَىٰ ثَمَرِهِۦٓ إِذَآ أَثۡمَرَ﴾[الأنعام: ۹۹].
«نگاه کنید به میوه‌اش وقتی که میوه داد».
۱۳- آرزو، مانند قول شاعر:
إلا أیها اللیل الطویل إلا أنجلي
بصبح وما الإصباح منك بأمثل
[۲۵]
۱۴- دعا، مانند:
﴿رَبِّ ٱغۡفِرۡ لِي﴾ [۲۶][الأعراف: ۱۵۱].
«خدایا، مرا بیامرز».
۱۵- التماس، چنان‌که به دوستت می‌گویی: «ناولني الکتاب»«کتاب را به من بده».
و علما گفته‌اند که صیغه امر برای معانی دیگری نیز به کار می‌رود و بعضی تعداد آن‌ها را به بیست و شش رسانده‌‌اند، لکن اکثر آن‌ها در آن‌چه این‌جا آورده شد، داخل می‌شود.
[۲۳] عقد کتابت عبارت از این است که برده با صاحبش عقد بازخرید خود می‌بندد تا به اقساط قیمت خود را به او بپردازد. [۲۴] اللؤلؤ و المرجان فیما اتفق علیه الشیخان (۲/۱۵۹ کتاب الأشربة، باب ۱۳. (ای پسر: نام خدا ببر، و با دست راست بخور، و از پیش روی خودت بخور). [۲۵] این بیت چهل و ششم از معلقه امری القیس است که خطاب به شب می‌گوید: «ای شب طولانی به صبح روشن شو، و صبح هم از تو بهتر نیست، زیرا اندوه‌های مرا نمی‌زداید». [۲۶] فرق بین امر و دعا و التماس آن است که امر از بزرگتر به کوچک‌تر (برتر به دونتر) صورت می‌گیرد، و دعا از دونتر به برتر، و در التماس مساوی از مساوی چیزی می‌خواهد.