مبانی فقه

۳- تخصیص به صفت

مقصود از صفت قیدی است که بعد از لفظ عام می‌آید و به نوعی معنی آن را خاص‌تر می‌سازد، مانند‌: نعت، حال، ظرف، تمییز در اصطلاح نحویان.

- مثال نعت‌:

خداوند عزوجل فرموده است‌:

﴿وَمَن لَّمۡ يَسۡتَطِعۡ مِنكُمۡ طَوۡلًا أَن يَنكِحَ ٱلۡمُحۡصَنَٰتِ ٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ فَمِن مَّا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُكُم مِّن فَتَيَٰتِكُمُ ٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۚ﴾[النساء: ۲۵].

«و کسی که توانایی آن را نداشت که با زنان آزاد مؤمن ازدواج کند، پس از کنیزکان مؤمنتان که مالک آن هستید».

چنان‌که می‌بینیم، لفظ‌: ﴿فَتَيَٰتِكُمُ﴾«کنیزکانتان» عام است، و شامل هر کنیزی است که مسلمانی مالک آن باشد، چه کنیز مسلمان و چه کافر، اما کلمه ﴿ٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ﴾که نعت آن است مفهوم را مقید ساخته، و کنیزکان کافر را خارج می‌سازد.

- مثال حال‌:

خداوند متعال فرموده است‌:

﴿وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِي ٱلۡمَسَٰجِدِۗ﴾[البقرة: ۱۸۷].

«و با زنان - در حال اعتکاف در مسجد - مباشرت نکنید».

جمله ﴿وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ﴾به صورت مطلق از مباشرت با زنان نهی می‌کند، لکن جمله حالیه‌: ﴿وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِي ٱلۡمَسَٰجِدِ﴾نهی از مباشرت را خاص حالتی می‌سازد که انسان در حال اعتکاف در مسجد باشد.

- مثال ظرف‌:

خداوند متعال فرماید‌:

﴿وَلَا تُقَٰتِلُوهُمۡ عِندَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ﴾[البقرة: ۱۹۱].

«و با کفار نزد مسجدالحرام نجنگید».

جمله ﴿وَلَا تُقَٰتِلُوهُمۡ﴾از جنگ با کفار مطلقاً نهی می‌کند، اما ظرف ﴿عِندَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ﴾نهی از جنگ با کفار را خاص زمانی می‌سازد که کفار در مکه باشند.

- مثال تمییز‌:

خداوند فرماید‌:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ وَمَاتُواْ وَهُمۡ كُفَّارٞ فَلَن يُقۡبَلَ مِنۡ أَحَدِهِم مِّلۡءُ ٱلۡأَرۡضِ ذَهَبٗا وَلَوِ ٱفۡتَدَىٰ بِهِۦٓۗ﴾[آل عمران: ۹۱].

«حقا کسانی که کفر آورده و در حال کفر مردند از هیچ‌کدامشان پر زمین طلا پذیرفته نمی‌شود اگر چه حاضر به فدای آن شوند».

کلمه ﴿ذَهَبٗا﴾که تمییز است، عموم ﴿مِّلۡءُ ٱلۡأَرۡضِ﴾را خاص طلا ساخته است.