آغاز تدوین حدیث در شیعه
ابن ندیم از ابان بن ابی‌عیاش روایت کرده که گفته است: «اوّلین کتابی که از شیعه ظاهر شد، کتاب سُلَیم بن قیس هلالی بود» [۱۲۸۷]. این سخن را تنها ابن ندیم از او روایت کرده است [۱۲۸۸]. در اثنای بحث از افسانۀ «تحریف قرآن نزد شیعه» دربارۀ این کتاب سخن گفتیم. یکی از بزرگان متأخر شیعه به این مساله اعتراف نموده است و میگوید: «این کتاب در اواخر دولت اموی تألیف شده است»؛ یعنی نسبت دادن این کتاب به سلیم صحیح نیست. پیش‌تر برای ما روشن شد با اینکه علمای شیعه این کتاب را بسیار بزرگ و ارزشمند میدانند، در منابع اهل‌سنت شخصی به نام سُلَیم ذکر نشده است و گفته میشود سلیم اسمی است که صاحبش وجود خارجی ندارد؛ چون اگر آن‌گونه بود که از او تعریف میکنند، حتماً در منابع تاریخی و حدیثی اشاره‌ای به وی شده بود.
ظاهراً کتابی که نخستین بار بیشترین روایات شیعی را در سده‌های پیشین در خود جای داده است، اثری است نوشتۀ ابوجعفر محمد بن حسین فروخ صفار قمی (م ۲۹۰ ق) با نام «بصائر الدرجات فی علوم آل محمد و ما خصّهم اللّه به». این کتاب، مجموعهای از احادیث است و در سال ۱۲۸۵قمری به صورت چاپ‌شده منتشر شد [۱۲۸۹].
بروکِلمان، مستشرق مشهور، صفّار را «مؤسس واقعی فقه امامیه در کشورهای غیرعربی میداند» [۱۲۹۰]و به نظر دکتر محمد بلتاجی: «صفار نخستین کسی است که فقه و آثار امامیه را تدوین نموده است» [۱۲۹۱]. از سخن ابن‌ندیم چنین برمیآید که صفار اولین مؤلف شیعی نیست. مجلسی بخش عمدۀ این کتاب را در خلال کتاب «بحار الأنوار» در ابواب مختلف نقل کرده، آن‌را از مملو از غلو نموده و به قرآن توهین، در توصیف ائمه زیاده‌روی و صحابه را تکفیر می‌كند. وی در این اثر مطالبی نوشته که نشان می‌دهد اکثر اخبار و روایاتش جز دروغ بر ائمه، چیز دیگری نیست. در اوائل قرن چهارم هجری، کلینی در کتاب «کافی» مطالب این کتاب را دوباره بیان کرد. پس از آن، بارها این کتاب و مطالبش [به صورت مستقل یا در متن و حاشیه دیگر کتاب‌های شیعه] بازنویسی شد.
[۱۲۸۷] الفهرست: ص۲۱۹. [۱۲۸۸] همانجا؛ روضات الجنّات: ۴/۶۷؛ رجال الحلی: ص۸۳؛ جامع الرواة: ۱/۳۴۷؛ بروجردی، البرهان: ص۱۰۴. [۱۲۸۹] الذریعة: ۳/۱۲۴. [۱۲۹۰] تاریخ الأدب العربی: ۳/۳۳۷. [۱۲۹۱] منهاج التشریع الإسلامی: ۱/ ۲۰۱.