مقدمۀ مترجم (چاپ دوم)
اینک از هنگامی که به ترجمۀ مقدمۀ ابن خلدون آغاز کردم ۱۱ سال می‌گذرد و بیش از سه سال از این مدت یعنی از آغاز اردیبهشت ۱۳۳۴ تا اواسط سال ۱۳۳۷ که جلد دوم نیز منتشر شد قسمت عمدۀ وقت نگارنده به ترجمۀ این کتاب مهم مصروف گشت.
در این جا یادآوری دشواری‌های توانفرسائی که در نتیجه مغلوط بودن چاپ‌ها و اختلاف نسخ فاحشی که با آن روبرو بودم و با جمال مشتی از خروار را در مقدمۀ چاپ نخست آورده‌ام تکرار بیهوده‌ای می‌شمرم و با همۀ رنج‌هایی که در مقابلۀ چاپ‌های مختلف بردم و تا حدی نسخ ای صحیح تر و اطمینان بخش تر فراهم آوردم اگر در پایان چاپ جلد دوم و همزمان با تجلید آن نسخۀ خطی گرانبهای «ینی جامع» را دانشمند ارجمند آقای ـ مجتبی مینوی در ترکیه برای ناشر عکسبرداری نمی‌کردند و آن را گسیل نمی‌داشتند، اکنون نمی‌توانستم در اینجا یادآور شوم که ترجمۀ فارسی این شاهکار عالم اسلامی تا حدی بر همۀ نسخه‌ها و چاپ‌هایی که هم اکنون به زبانهای مختلف در دسترس مردم جهان است از لحاظ جامعیت و صحت برتری دارد و بی‌گمان اقدام بی‌شائبه استاد عالیقدر و دوست عزیزم آقای مینوی خدمتی بزرگ به این متن که به منزلۀ دائره المعارف فرهنگ اسلام و مبادی دانش‌های فلسفۀ تاریخ و جامعه شناسی و اقتصاد است به شمار می‌رود ایشان در نامه‌ای به ناشر در بارۀ خصوصیات این نسخه چنین نوشته‌اند: «مؤلف (این نسخه را) خوانده و به خط خود عناوین آن را نوشته و نسخۀ پاکنویس شدۀ خود او بوده است و در بعضی موارد اصلاحات و تنقیحات و جرح و تعدیل‌ها و اضافات و نقصانها به خط خود در آن نموده است. این نسخه یکی از سه نسخه‌ای است که در اینجا (تزکیه) با خصوصیاتی نظیر آن‌ها موجود است و متعلق به «ینی جامع» است».
باری در طی انتشار دو جلد این ترجمه که قریب یک سال به طول انجامید بسیاری از نویسندگان و دانشمندان عزیز و دوستان گرامی نگارنده در مجله‌ها و جراید پایتخت و روزنامه‌ها و مطبوعات مختلف شهرستان‌ها در ضمن مقاله‌های انتقادی و تقریظها یا سخنرانی‌های خود این ذره بی‌مقدار را مشول عنایاتی فرمودند که به هیچ رو خویش را در خور آن همه محبت و تشویق نمی‌دانستم و اینک سپاسگزاری خویش را لازم می‌شمرم و از میان آن همه مقاله‌ها و تقریظها نقل قسمتی از مقاله ای را که مجله الدراسات به مدیریت دانشمند ارجمند آقای دکتر محمدی استاد سابق دانشگاه تهران و استاد کنونی کرسی ادبیات فارسی دانشگاه لبنان منتشر ساخته است بی‌مناسبت نمی‌دانم [۱۴]. از این رو که در این مقاله به رنج واقعی نگارنده به دقت توجه کرده و یادآور شده‌اند که «مترجم پیش از ترجمه نسخۀ مصححی فراهم آورده و آنگاه به ترجمه همت گماشته است».
در این مقاله ۴۵ صفحه نتیجۀ مقابله نسخۀ تصحیح شده از چاپ‌های مختلف مصر و بیروت. با نسخۀ خطی ترکیه (ینی جامع) جزو ملاحظات و توضیحات مترجم قلمداد شده است که هم اکنون در این چاپ کلیۀ نتایج مذکور به اضافۀ یادداشت‌های انتقادی برخی از صاحب نظران که در چاپ نخست بدان اشاره رفت با دو صفحه غلط نامۀ ج ۱ به متن منتقل گشته و در حاشیه به اختلافات نسخه‌های چاپی با نسخۀ اصیل ینی جامع که در چاپ نخست آن را معرفی کردم اشاره شده است و این کار با درنظر گرفتن بسیاری از اغلاط چاپی که در غلطنامه هم اسقاط شده است و در نتیجه مراجعۀ مجدد به منتها و نسخه‌های مختلف، خود به منزلۀ تصحیحی تازه به شمار می‌رود و بر اهمیت این چاپ می‌افزاید.
در این جا سزا است یادآور شوم که نایاب شدن دوهزار نسخه کتابی گران قیمت در طی ۷ سال پس از انتشار صرف نظر از تشویق مروجان دانش و ادب معلول دو عامل اساسی مهم دیگر است که یکی شهرت جهانی و مقام بلند ابن خلدون مؤلف کتاب در دانش‌های اسلامی و به ویژه ابتکارات وی در آن عصر (پایان قرن هشتم هجری) در دانش‌های جامعه شناسی و اقتصاد و سیاست و فلسفۀ تاریخ و تجزیه و تحلیل مسائل تاریخی با روش علمی است و دیگر بالارفتن سطح اندیشه و معلومات جوانان ما در پرتو گسترش سریع و همه جانبۀ فرهنگ و به ویژه دانشگاه‌ها و دانشکده‌های ایران و با گفتگو از تقریظها و تشویقهای صاحبنظران و دوستان عزیز و به ویژه نقل مقالۀ «الدراسات» به هیچ رو نگارنده ترجمۀ خویش را در خور این همه تشویق نمی‌دانم و هرگز ادعا نمی‌کنم که با همۀ دقتها و کوششهایی که مبذول شده لغزشی روی نداده است و چنین پنداری از یک فرد انسان که همواره در معرض ارتکاب خطا است بسیار کوته نظرانه است از این رو از خداوندان فضل و ادب انتظار دارم که به هر لغزشی برخورند در نهایت صراحت و صمیمت آن‌ها را به نگارنده یا ناشر بنویشند تا باز اگر توفیقی دست دهد در چاپ‌های آینده اصلاح گردد. در پایان از همۀ دوستان و دانشمندانی که در راه فراهم آمدن چنین ترجمه‌ای از مساعدت‌ها و راهنمایی‌های سودمند خویش دریغ نفرموده‌اند همچون آقایان دکتر عباس زریاب و محمد تقی دانش پژوه و دکتر هشترودی و به ویژه آقای محمد فروزان سپاسگزاری می‌کنم.
محمد پروین گنابادی
فروردین ۱۳۴۵
[۱۴] قسمتی از مقاله مزبور چنین است: و قدقدم الاستاد گنابادی ترجمته بدارسه و افیه للمدقمه و عصر صاحبها و سرته، سمعدداً النسخ التی رجع الیها و قارن بینها ـ من نسخه نصر هورینی المطبوعه فی القرن الماضی سنه ۱۲۷۴ هجریه الی ا[ر طبعه له فی وقتنا الحاضر، طبعه دارالکتاب اللبنانی ـ و مورداً نمازج لاختلاف هذه النسخ و ما فی معظمها من اخطاء؛ و قد سعی المترجم سعیا حثیثا فی تصحی الاخطاء التی وجدها فی تلک النسخ علی ضوء المقارنه بینها و استخلاص نسخه مصححه منه اولاثم نترجمتها الی الافرسیه. و قد عرض فی دراسته فی المدقمه لموضاعات هامه ، کقیمه «کتاب العبر و دیوان المبتدأ و الخبر... » و آراء المستشرقین و المورخین و علماء الاجتماع و الاقتصاد و النقاد المعاصر بن فی مقدمه ابن خلدون و هوهنا یوردعرضاً تاریخیالاهم الافکار حول هذاالکتاب و للعدید من الاشخاص الذین درسوه و نقدوه، یظهر فیه مدی سعه اطلاع المترجم و دقته، ثم یعرض سیره ابن خلدون ویتعرض لعصره و البینات التی ثقلب فیها. وعدا هذه المقدمه التی احتلت سبعین صفحه: تستغرق الصفحات المترجعه عن مقدمۀ ابن خلدون نفسها ۱۲۹۶ صفحه طبعت فی جزئ ین، هذا بالاضافه الی توضیحات و ملاحظات و لغه الترجمه سلسه، و تدل دقه الترجمه و حسن التعبیر عن دقایق المعانی و الافکار علی ان للمترجم ضلعا کیراً فی فهم دقائق العربیه و قدره ادبیه علی الکتابه الفارسیه نؤهله الظهار هذال اثر العربی العریق فی ثوب فارسی قشیب یظهر جماله و بهائه. (از الدراسات الادبیه نشریۀ دانشگاه لبنان سال ۴ شماره ۱ ص ۹۳).