تکمیل و تهذیب منطق
سومین دسته، از طرفداران منطق در جهان اسلامی محققانی بوده‌اند که علاوه بر تفسیر منطق به نوآوری‌هائی نیز دست یافتند و با افزودن یا کاستن مباحث منطقی کوشیدند تا فن مزبور را به کمال رسانند و یا تهذیب و اصلاح کنند، چند نمونه از دگرگونی‌هائی را که دستۀ اخیر در منطق ارسطوئی پدید آوردند، بدین صورت می‌توان بازگو کرد:
مسلمین، جای بحث «مقولات» را که ارسطو آن‌ها را در منطق آورده بود، در دوران‌های بعد از ابن سینا، از منطق به فلسفه تغییر دادند [۴۹].
در شمارش و تجدید مقولات، نظری جدید ابراز داشتند [۵۰].
در تقسیم «قضایا» و در مورد «عکس قضیه» مطالبی تازه گفتند [۵۱].
در باب «قیاس» قیاس شرطی اقترانی را که ارسطو بحثی از آن نکرده بود، ابداع نمودند [۵۲].
در باب «سفسطه» به بحث «ابدال» مطالبی افزودند و همچنین در بحث «أخذ ما لیس بعلة مکان علة»اضافاتی آوردند [۵۳].
و اینک مناسب می‌دانم برخی از موارد مذکور را توضیح بدهم تا ارزش کار مسلمانان و عدم جمود آنان در فن منطق بیش از پیش روشن گردد، در این توضیح به شرح ابتکار سه تن از مشاهیر علوم عقلی در جهان اسلامی می‌پردازیم:
[۴۹] به کتاب «مقولات» اثر دکتر محمد ابراهیم آیتی، چاپ دانشگاه تهران، صفحۀ ۲۳ نگاه کنید. [۵۰] مقولات، صفحۀ ۵۳. [۵۱] در این باره به نظر سهروردی در کتاب «حکمة الاشراق» رجوع شود. [۵۲] ابن سینا در «اشارات» به این کار پرداخته است و در «دانشنامۀ علائی» می‌نویسد: «قیاس خلف مرکب است از دو قیاس، یکی قیاسی است از جملۀ قیاس‌ها، اقترانی غریب که من بیرون آورده‌ام...» (دانشنامۀ علائی، رسالۀ منطق، چاپ تهران، صفحۀ ۸۹). [۵۳] این ابتکار از فارابی است و شرحش خواهد آمد.