نوبختی، متکلم برجستۀ شیعه
یکی از نقادان قدیم منطق ابومحمد، حسن بن موسی مشهور به «نوبختی» (متوفی بعد از سال ۳۰۰ هجری قمری) [۷۳]بوده است. نوبختی نخستین کسی نیست که منطق یونانی را نقد کرده و رساله‌ای بر رد اهل منطق نگاشته است، زیرا برخی از معاصرین او مانند ابوالعباس ناشی که از قدمای معتزله به شمار می‌آید و در سال ۲۹۳ هجری قمری وفات یافته نیز به سختی با منطق ارسطوئی پنجه درافکنده و به مخالفت برخاسته است، چنانکه ذکر وی در کتاب «الإمتاع والمؤانسة» اثر «ابوحیان توحیدی» در خلال مناظرۀ «ابوسعید سیرافی و متی بن یونس» آمده و در شمار مخالفان منطق از او یاد کرده‌اند، به علاوه خود نوبختی به گروهی از متکلمان اسلامی اشاره می‌کند که به منطق ارسطو اعتراض داشته‌اند، چنانکه خواهد آمد، با این همه ما نوبختی را در رأس نقادان منطق به لحاظ تقدم زمانی، جای داده‌ایم، زیرا از دیگران أثری نیافتیم، گویا آن آثار کهن که باید امروز در دسترس ما و مایۀ افتخارمان باشد از میان رفته است یا در اختیار کسانی قرار دارد که از وارثان شایستۀ آن آثار نیستند!
از نوبختی نیز متأسفانه کتاب مستقلی در نقد منطق در دست نداریم ولی خوشبختانه ابوالعباس احمد بن تیمیه ضمن نقدی که از منطق کرده بخشی از آراء نوبختی را بازگو نموده و برای ما بیادگار باقی نهاده است.
نوبختی از متکلمان اَقّدَم و معروف امامیه شمرده می‌شود، علمای امامیه در کتب رجال و تراجم، وی را بسیار ستوده‌اند. حسن بن یوسف بن مطهر (علامۀ حلی) دربارۀ او می‌نویسد:
«نوبختی متکلم و فیلسوف و امامی و نیک اعتقاد و درخور اعتماد بود، او شیخ ما امامیه است، متکلمی بود که در روزگار خویش- پیش از سیصد هجری و پس از آن- بر أقران خود در رأی و نظر برتری داشت».
«... متكلم فيلسوف وكان امامياً حسن الاعتقاد، ثقة، شيخنا الإمامية المتكلم المبرز على نظرائه في زمانه قبل الثلاثماة وبعدها» [۷۴].
ابن ندیم ضمن کتاب «الفهرست» دربارۀ نوبختی می‌نویسد:
«وی متکلم و فیلسوف بود و گروهی از مترجمان کتب فلسفه چون ابوعثمان دمشقی [۷۵]و اسحق [۷۶]و ثابت [۷۷]و جز ایشان به نزد وی گرد می‌آمدند... او بسیار کتاب فراهم می‌آورد و به خط خود از کتب زیادی نسخه‌برداری کرده بود و تصنیفات و تألیفاتی در کلام و فلسفه و دیگر علوم دارد».
«... متكلم فيلوسف، كان يجتمع اليه جماعة من النقلة لكتب الفلسفة مثل ابي عثمان الدمشقي واسحق وثابت وغيرهم... وكان جماعة للكتب قد نسخ بخطه شيئاً كثيراً وله مصنفات وتأليفات في الكلام والفلسفة وغيرها» [۷۸].
[۷۳] در «أعیان الشیعه» وفات نوبختی در سال ۳۱۰ هجری قمری ضبط شده است و برخی نیز آن را در سال ۳۰۲ نوشته‌اند. [۷۴] خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، چاپ سنگی، صفحۀ ۲۱. [۷۵] ابوعثمان، سعید بن یعقوب دمشقی یکی از مترجمان علوم یونانی بوده و در اواسط قرن چهارم درگذشته است. [۷۶] ابویعقوب اسحاق بن حنین از مشاهیر مترجمان علوم یونانی و از ریاضی‌دانان بوده است. وفات او را به سال ۲۹۸ هجری قمری نوشته‌اند. [۷۷] ابوالحسن ثابت بن قره حرانی از مترجمان و منجمان و طبیبان به شمار آمده و در سال ۲۸۸ هجری وفات یافته است. [۷۸] الفهرست، چاپ مصر، صفحۀ ۲۶۵ و ۲۶۶.